Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

A System of Information About the Natural Environment in the Assessment of Sozological Problems of Communes (An Example of Komorniki Commune)

A System of Information About the Natural Environment in the Assessment of Sozological Problems... DOI: 10.2478/v10116-009-0006-0 BADANIA FIZJOGRAFICZNE NAD POLSK¥ ZACHODNI¥ Seria A ­ Geografia Fizyczna, Tom 59: 61­75 2008 SYSTEM INFORMACJI O OERODOWISKU PRZYRODNICZYM W OCENIE PROBLEMÓW SOZOLOGICZNYCH GMIN (NA PRZYK£ADZIE GMINY KOMORNIKI) ZARYS TREOECI Gospodarowanie zasobami przyrody z zachowaniem zasad zrównowa¿onego rozwoju winno byæ wspierane przez kompleksowe systemy informacji o oerodowisku przyrodniczym. System taki jest Yród³em bie¿¹cych informacji o stanie oerodowiska przyrodniczego, rejestruje i ewidencjonuje jego zmiany, stanowi podstawê waloryzacji oerodowiska przyrodniczego na potrzeby na przyk³ad rolnictwa, osadnictwa czy rekreacji, st¹d jego rola w realizacji polityki lokalnej jest bezdyskusyjna. W niniejszej pracy przedstawiono strukturê lokalnego systemu informacji o oerodowisku przyrodniczym, opracowanego dla gminy Komorniki. Jego podstawê stanowi³, wdro¿ony i funkcjonuj¹cy, system informacji przestrzennej w postaci mapy sozologicznej w skali 1 : 50 000, realizuj¹cy wszystkie cechy geograficznych systemów informacji (GIS), rozwiniêty i zaadoptowany do skali lokalnej (1 : 10 000). ród³em danych dla bazy by³y informacje uzyskane drog¹ bezpooeredniego kartowania terenowego, mapy topograficzne i tematyczne, opracowania specjalistyczne i raporty PIOOE. Opracowany system informacji o oerodowisku przyrodniczym pozwoli³ na zdiagnozowanie g³ównych problemów sozologicznych gminy Komorniki i prezentacjê w ujêciu przestrzennym czynników i procesów decyduj¹cych o jakooeci ¿ycia lokalnej spo³ecznooeci. WSTÊP Postêpuj¹cy proces antropopresji, widoczny szczególnie w aglomeracjach i ich strefach podmiejskich, stawia przed cz³owiekiem dwa zasadnicze problemy, rozwi¹zanie których warunkuje prawid³owy rozwój spo³eczno-gospodarczy w przysz³ooeci. Pierwszy to ochrona oerodowiska ¿ycia cz³owieka, maj¹ca na celu zachowanie lub przywrócenie równowagi przyrodniczej. Drugi to kszta³towanie oerodowiska przyrodniczego, rozumiane jako oddzia³ywanie, efektem którego jest uzyskanie zamierzonych celów gospodarczych, z zachowaniem wspomnianej równowagi przyrodniczej. Kszta³towanie oerodowiska przyrodniczego nale¿y traktowaæ jako proces decyzyjny, którego trafnooeæ jest wypadkow¹ szeregu czynników. Woeród najbardziej istotnych wymieniæ nale¿y informacje o stanie oerodowiska przyrodniczego i zachodz¹cych w nim zmianach, umiejêtnooeæ ich przetworzenia, a przede wszystkim przyjêcie odpowiedniego kryterium wyboru w podejmowaniu decyzji. Przyjmuj¹c ekorozwój jako paradygmat planowania rozwoju oerodowiska przyrodniczego, kryterium tym winna byæ jakooeæ oerodowiska, a niezbêdnym narzêdziem w procesie oceny jakooeci sprawne i niezawodne systemy informacji o oerodowisku przyrodniczym. Definiowane s¹ one jako systemy: pozyskiwania, aktualizowania, przetwarzania, analizowania i udostêpniania danych, które maj¹ od- SYSTEM INFORMACJI O OERODOWISKU PRZYRODNICZYM GMINY KOMORNIKI niesienie przestrzenne (ZAPART 1994). Koniecznooeæ projektowania oraz tworzenia kompleksowych i efektywnych systemów informacji dla okreoelonych jednostek administracyjnych, miast i gmin zosta³a uzasadniona w licznych opracowaniach (STALA 1995; SIKORSKA-MAYKOWSKA i in. 2000), w których podkreoelono, ¿e systemy informacji opracowane z wykorzystaniem GIS stanowi¹ niezbêdne narzêdzie gospodarowania zasobami przyrody na szczeblu lokalnym. Ocenia siê bowiem, ¿e 75­90% informacji wykorzystywanych w zarz¹dzaniu gmin¹ wi¹¿e siê z lokalizacj¹ w przestrzeni (BART KOWSKA 1992). Podobne relacje wystêpuj¹ na poziomie regionu. Znaczenie sprawnego systemu informacji dla realizacji polityki lokalnej opartej na zasadach ekorozwoju jest wiêc bezdyskusyjne. Odpowiedzi¹ na to zapotrzebowanie jest opracowany w niniejszej pracy system informacji o stanie oerodowiska przyrodniczego gminy Komorniki, która stanowi spektakularny przyk³ad zurbanizowanej jednostki wiejskiej zlokalizowanej w strefie silnych powi¹zañ funkcjonalno-przestrzennych miasta Poznania. ZA£O¯ENIA METODYCZNE Zasadniczym elementem systemu informacji o oerodowisku jest odpowiednio zorganizowana baza danych, która dla gminy Komorniki zosta³a opracowana g³ównie na podstawie bezpooeredniego kartowania terenowego przeprowadzonego w marcu i kwietniu bie¿¹cego roku. Uzupe³niaj¹ j¹ dane uzyskane w wyniku analizy materia³ów kartograficznych, opracowañ specjalistycznych, raportów PIOOE oraz informacje zebrane w instytucjach, które w zdecydowanej wiêkszooeci wykazywa³y aktualnooeæ na rok 2007. Podstawê opracowania systemu informacji o oerodowisku przyrodniczym gminy Komorniki stanowi³y ,,Wytyczne techniczne GIS ­ 4. Mapa Sozologiczna Polski w skali 1 : 50 000", a w szczególnooeci jej integralny element w postaci bazy danych, opisuj¹cy ponad 100 zjawisk charakteryzuj¹cych stan oerodowiska przyrodniczego. Listê warstw z dok³adnym opisem struktur baz danych oraz zasad wprowadzania elementów mapy przedstawiono w podrozdziale Opis warstw oraz struktur baz danych, zawartym w cytowanych powy¿ej wytycznych. Mapa sozologiczna ­ unikatowe opracowanie kartograficzne zawieraj¹ce szeroki zakres informacji o oerodowisku przyrodniczym ­ stanowi przede wszystkim opracowany, wdro¿ony i funkcjonuj¹cy system informacji przestrzennej, realizuj¹cy wszystkie cechy geograficznych systemów informacji (GIS). Jej wykorzystanie jako narzêdzia w zarz¹dzaniu zasobami przyrody, ze wzglêdu na skalê opracowania (1 : 50 000) ograniczone jest do poziomu regionalnego (np. powiatu), bowiem na szczeblu lokalnym (gmina) dane gromadzone w tej skali s¹ niewystarczaj¹ce. Natomiast jako system informacji o zdefiniowanej na szczeblu regionalnym strukturze bazy danych stanowi doskona³¹ podstawê (kanwê) rozwijania systemów lokalnych. Najtrudniejsze zadanie zwi¹zane z okreoeleniem zakresu tematycznego systemu, wypracowaniem metodyki pozyskiwania informacji zasilaj¹cej system i wdro¿eniem systemu zosta³o ju¿ zrealizowane. Istnieje zatem szkielet systemu informacji o oerodowisku przyrodniczym, którego rozwiniêcie polega³o na uszczegó³owieniu bazy danych i dostosowaniu jej do poziomu lokalnego (1 : 10 000) oraz wskazanych potrzeb. Koncepcjê rozwiniêtej i zaadoptowanej do skali 1 : 10 000 postaci bazy danych zaprezentowano w tab. 1. Ustalenie przedstawionej ostatecznej struktury bazy danych by³o pierwszym etapem tworzenia systemu informacji o oerodowisku przyrodniczym gminy Komorniki. ród³em danych dla bazy by³y: informacje uzyskane drog¹ bezpooeredniego kartowania terenowego, mapy topograficzne Polski w skali 1 : 10 000, PUWG 1992 (N-33-130-C-d-4 Konarzewo, N-33-130-D-c-1 Skórzewo, N-33-130-D-c-2 Poznañ­Grunwald, N-33-130-D-c-3 Komorniki, N-33-130-D-c-4 Luboñ, N-33-142-A-b-2 Chomêcice, N-33-142-B-a-1 Szreniawa, N-33-142-B-a-2 Wiry, N-33-142-B-a-3 Trzebaw, N-33-142-B-a-4 Puszczykowo, N-33-142-B-b-1 Czapury), mapa glebowa 1 : 10 000, mapa typów siedlisk leoenych (Plan Urz¹dzania Lasów. Nadleoenictwo Konstantynowo, Nadleoenictwo Babki, Ortofotomapa Techmex, gminy Komorniki (aktualnooeæ 2002­2006) oraz dane z urzêdów i specjalistycznych instytucji (Starostwo Powiatowe, PIOOE, Regionalny Zarz¹d Gospodarki Wodnej). Uzupe³niono je danymi uzyskanymi na podstawie przeprowadzonych analiz przestrzennych i statystycznych z wykorzystaniem aplikacji programowych Mapinfo Professional. Procedura ta polega³a na okreoeleniu atrybutów obiektów powierzchniowych (np. powierzchni gruntów ornych chronionych, powierzchni zabudowy mieszkaniowej), liniowych (np. d³ugooeci dróg, linii kolejowych, cieków), punktowych (np. liczby sk³adowisk paliw) czy obliczaniu statystyk ilooeciowych dotycz¹cych na przyk³ad wielkooeci zrzutów oecieków odprowadzanych do cieków przep³ywaj¹cych przez gminê Komorniki. Odniesienie struktury danych do poszczególnych komponentów oerodowiska przyrodniczego jest pierwszym etapem porz¹dkowania i przetwarzania (inte- gracji) danych w celu uzyskania informacji o stanie ca³ego systemu oerodowiska przyrodniczego. Jednoczeoenie wykorzystanie danych mo¿e byæ realizowane na poziomie poszczególnych warstw tematycznych czy te¿ wybranych komponentów. Istotnym problemem u¿ytkowym jest aktualizacja bazy danych w systemie, zw³aszcza ¿e integruje on cechy charakteryzuj¹ce siê du¿¹ dynamik¹ i zmiennooeci¹ w czasie. Najbardziej doskona³y system operuj¹cy zdezaktualizowanymi danymi traci sens swojego funkcjonowania. Jedynym rozwi¹zaniem tej problematycznej kwestii jest przeniesienie funkcjonowania opisywanego systemu do jednostki administracji lokalnej, która nie bêdzie tworzyæ i wdra¿aæ systemu od podstaw (co czêsto przerasta kompetencje w³adz gminnych), ale bêdzie zobligowana jedynie do prowadzenia prac aktualizacyjnych, uzyskuj¹c jednoczeoenie mo¿liwooeæ wykorzystywania tych danych. Rozwi¹zanie wydaje siê byæ optymalnym wobec obowi¹zków, jakie nak³ada na gminy Ustawa z dnia 9 listopada 2000 roku o dostêpie do informacji o oerodowisku i jego ochronie oraz o ocenach oddzia³ywania na oerodowisko (DZ.U. nr 109, poz. 1157) oraz obserwacji bezradnooeci samorz¹dów lokalnych z realizowaniem cytowanej ustawy. Wynika to z faktu, ¿e etapem poprzedzaj¹cym udzielenie informacji o stanie oerodowiska przyrodniczego jest jej zgromadzenie i uporz¹dkowanie. Zaprezentowana powy¿ej koncepcja wydaje siê zatem jak najbardziej uzasadniona, a za jej realizacj¹ przemawia fakt, ¿e wymaga ona od gminy jedynie utworzenia jednostki odpowiedzialnej za gromadzenie, aktualizowanie i udostêpnianie informacji, ewentualnie zlecenia tego zakresu zadañ wyspecjalizowanej jednostce komercyjnej. T a b e l a 1. Propozycja uszczegó³owienia zakresu tematycznego bazy danych o oerodowisku przyrodniczym w skali 1 : 50 000 do poziomu lokalnego w skali 1 : 10 000 T a b l e 1. Proposal for the thematic adjusting of an environmental database at a scale of 1 : 50,000 to the more detailed local level at a scale of 1 : 10,000 ZASOBY I FORMY OCHRONY OERODOWISKA PRZYRODNICZEGO 1 : 50 000 FITOSFERA Lasy Lasy Struktura siedliskowa lasów Typy ochronnooeci £¹ki i pastwiska Zieleñ urz¹dzona £¹ki i pastwiska Sady i ogrody Parki: dworskie, spacerowo-wypoczynkowe Zieleñce, skwery, trawniki kultywowane Zieleñ osiedlowa, willowa Zadrzewienia i zakrzewienia wzd³u¿ ci¹gów komunikacyjnych, cieków wodnych, oeródpolne PEDOSFERA Grunty orne chronione Grunty orne pozosta³e Grunty orne chronione Grunty orne pozosta³e Typy gleb Kompleksy rolniczej przydatnooeci WODY POWIERZCHNIOWE Cieki Cieki ­ gêstooeæ sieci rzecznej, d³ugooeæ cieków prowadz¹cych wody o bardzo dobrej jakooeci (I klasa), dobrej jakooeci (II klasa), zadowalaj¹cej jakooeci (III klasa) Jeziornooeæ, parametry jezior (powierzchnia, d³ugooeæ jeziora, d³ugooeæ linii brzegowej, szerokooeæ, g³êbokooeæ, objêtooeæ), jakooeæ wód (I, II, III klasa czystooeci) Podatnooeæ zbiorników wodnych na antropopresjê (wg M. KISTOWSKIEGO 1996) Zdolnooeæ zbiorników wodnych do samooczyszczania (wg M. KISTOWSKIEGO 1996) WODY PODZIEMNE G³ówne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) ­ stratygrafia OBSZARY CHRONIONE Surowce mineralnych Parki narodowe Parki krajobrazowe Obszary chronionego krajobrazu Surowce mineralne ­ zasoby Parki narodowe Parki krajobrazowe Obszary chronionego krajobrazu 1 : 10 000 Jeziora Rezerwaty przyrody Pomniki przyrody Strefy ochronne ujêæ wód powierzchniowych Strefy ochronne ujêæ wód podziemnych U¿ytki ekologiczne Rezerwaty przyrody Pomniki przyrody o¿ywionej, nieo¿ywionej Strefy ochronne Yróde³ i ujêæ wód powierzchniowych Strefy ochronne Yróde³ i ujêæ wód podziemnych U¿ytki ekologiczne Stanowiska dokumentacyjne przyrody nieo¿y- Stanowiska dokumentacyjne przyrody nieo¿ywionej wionej Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe 1 : 50 000 ATMOSFERA Emisja przemys³owa gazów Emisja przemys³owa py³ów Skupiska Yróde³ emisji niskiej Emisja przemys³owa gazów Emisja przemys³owa py³ów Szacunkowa wartooeæ emisji niskiej Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe 1 : 10 000 DEGRADACJA KOMPONENTÓW OERODOWISKA PRZYRODNICZEGO Przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ SO2 i opa- Przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ SO2, opadu py³u du py³u, py³u zawieszonego, tlenków azotu, benzo-á-pirenu, kadmu, o³owiu Punktowe emitory ha³asów i wibracji Punktowe emitory ha³asów i wibracji Przekroczenia dopuszczalnych norm natê¿enia ha³asów w poszczególnych obiektach Strefa dyskomfortu akustycznego Liniowe emitory ha³asu Liniowe emitory ha³asu Strefa (wzd³u¿ ci¹gów komunikacyjnych) o przekroczonych dopuszczalnych normach natê¿enia ha³asu Punktowe emitory uci¹¿liwych zapachów Punktowe emitory uci¹¿liwych zapachów Strefa dyskomfortu zapachowego LITOSFERA Grunty antropogeniczne obszarów zabudowa- Tereny o zabudowie zwartej ­ mieszkaniowej nych Tereny o zabudowie zwartej ­ przemys³owej, us³ugowej Tereny o zabudowie zwartej ­ szko³y, przedszkola, szpitale Tereny o zabudowie luYnej Wyrobiska Zwa³owiska Wyrobiska czynne, nieczynne (powierzchnia, g³êbokooeæ, rodzaj eksploatowanego surowca) Zwa³owiska czynne, nieczynne (powierzchnia, rodzaj ­ nadpoziomowe, niwelacyjne, podpoziomowe, rodzaj eksploatowanego surowca) Obszary górnicze Deformacje poeksploatacyjne terenu ci¹g³e, nieci¹g³e Obszary górnicze Deformacje poeksploatacyjne terenu Sk³adowiska odpadów przemys³owych Powierzchnia sk³adowisk odpadów przemys³owych Odpady przemys³owe nagromadzone na sk³adowiskach Odpady przemys³owe wytworzone w ci¹gu roku Sk³adowiska odpadów komunalnych Sk³adowiska odpadów komunalnych (kontrolowane i niekontrolowane, powierzchnia) Odpady komunalne nagromadzone dowiskach na sk³a- Odpady komunalne wytworzone w ci¹gu roku Sk³adowiska odpadów rolniczych Sk³adowiska odpadów mieszanych Sk³adowiska surowców przemys³owych Sk³adowiska odpadów rolniczych Sk³adowiska odpadów mieszanych Sk³adowiska surowców przemys³owych, powierzchnia, ilooeæ i rodzaj nagromadzonego surowca Sk³adowiska surowców rolniczych i leoenych, ilooeæ i rodzaj nagromadzonego surowca Wylewiska odpadów przemys³owych, powierzchnia Wylewiska odpadów komunalnych, powierzchnia Wylewiska odpadów rolniczych, powierzchnia Cmentarze, powierzchnia WODY POWIERZCHNIOWE Zrzuty oecieków Strefy wododzia³owe Zrzuty oecieków przemys³owych, wielkooeæ zrzutu Zrzuty oecieków komunalnych, wielkooeæ zrzutu Zrzuty oecieków rolniczych, wielkooeæ zrzutu Jakooeæ wód powierzchniowych w punktach po- Jakooeæ wód w punktach pomiarowych (wskaYmiarowych niki zanieczyszczeñ BZT5, chlorki, siarczany, substancje rozpuszczone, azot amon. zawiesina) Cieki prowadz¹ce wody niezadowalaj¹cej i z³ej jakooeci (IV i V klasa), d³ugooeæ Zbiorniki wodne o wodach niezadowalaj¹cej i z³ej jakooeci (IV i V klasa), powierzchnia Przekroczenia wskaYników zanieczyszczeñ wód Przekroczenia wskaYników zanieczyszczeñ wód powierzchniowych fizyczne, chemiczne, bakte- powierzchniowych fizyczne, chemiczne, bakteriologiczne riologiczne Podpiêtrzone wody powierzchniowe Zbiorniki wód przemys³owych Stawy hodowlane Pozosta³e sztuczne zbiorniki wodne Podpiêtrzone wody powierzchniowe, rodzaj urz¹dzenia lub budowli hydrotechnicznej Zbiorniki wód przemys³owych, powierzchnia Stawy hodowlane, powierzchnia Pozosta³e sztuczne zbiorniki wodne, powierzchnia Sk³adowiska surowców rolniczych i leoenych Wylewiska odpadów przemys³owych Wylewiska odpadów komunalnych Wylewiska odpadów rolniczych Cmentarze Utrata wiêzi hydraulicznej Utrata wiêzi hydraulicznej Antropogeniczne zaburzenie re¿imu hydrologicz- Antropogeniczne zaburzenie re¿imu hydrolonego gicznego Koryta cieków technicznie przekszta³cone Koryta cieków technicznie przekszta³cone WODY PODZIEMNE Obszary o zanieczyszczonych wodach podziem- Obszary o zanieczyszczonych wodach podziemnych nych Klasy jakooeci zbiorników wód podziemnych (wg klasyfikacji jakooeci wód podziemnych PIOOE) Obszary o sztucznie obni¿onym zwierciadle wód Obszary o sztucznie obni¿onym zwierciadle wód podziemnych podziemnych Obszary o sztucznie podniesionym zwierciadle Obszary o sztucznie podniesionym zwierciadle wód podziemnych wód podziemnych Zasiêgi aktualnych lejów depresji Zasiêgi aktualnych lejów depresji Obszary podatne na infiltracjê zanieczyszczeñ Obszary podatne na infiltracjê zanieczyszczeñ do wód podziemnych do wód podziemnych Obszary o p³ytko zalegaj¹cych wodach podziemnych (objête zasiêgiem hydroizobaty 0­1) PEDOSFERA Grunty podatne na denudacje naturogeniczn¹ Grunty podatne na denudacjê naturogeniczn¹ i uprawow¹ i uprawow¹ Obszary nara¿one na zalewy powodziowe Typy gleb zdegradowanych Obszary nara¿one na zalewy powodziowe Powierzchnie gleb zalkalizowanych, zakwaszonych, ska¿onych toksycznie, zawodnionych, przesuszonych, zasolonych, osuwiskowych FITOSFERA Klasy uszkodzeñ lasów (sygnalizacja sygnatur¹ Powierzchnie lasów o s³abo uszkodzonym drzepunktow¹) wostanie (defoliacja do 10%) Powierzchnie lasów o oerednio uszkodzonym drzewostanie (defoliacja do 10­25%) Powierzchnie lasów o silnie uszkodzonym drzewostanie (defoliacja do 25­60%) Powierzchnie lasów zniszczone w wyniku po¿arów Powierzchnie leoene zniszczone przez czynniki atmosferyczne (grad, oenieg, wiatr) Stan zdrowotny lasów Podatnooeæ siedlisk leoenych na kumulacjê zanieczyszczeñ (wg: M. RU ICKI i in. 1982) Rooelinnooeæ synantropijna Od³ogi INWESTYCJE SZCZEGÓLNIE SZKODLIWE DLA OERODOWISKA PRZYRODNICZEGO Drogi o du¿ym natê¿eniu ruchu (drogi miê- Drogi o du¿ym natê¿eniu ruchu (drogi miêdzydzynarodowe, krajowe, wojewódzkie, g³ówne narodowe, krajowe, wojewódzkie, g³ówne ulice ulice miast) miast) Linie elektroenergetyczne o napiêciu wiêkszym Linie elektroenergetyczne o napiêciu wiêkszym od 220 kV od 110 kV Urz¹dzenia radiolokacyjne, radionadawcze i te- Urz¹dzenia radiolokacyjne, radionadawcze i telewizyjne lewizyjne Ruroci¹gi Ruroci¹gi Obiekty szczególnie uci¹¿liwe dla oerodowiska Obiekty szczególnie uci¹¿liwe dla oerodowiska i ludzi i ludzi PRZECIWDZIA£ANIE DEGRADACJI OERODOWISKA PRZYRODNICZEGO Urz¹dzenia odsiarczaj¹ce Urz¹dzenia odsiarczaj¹ce Sprawnooeæ urz¹dzeñ odsiarczaj¹cych Zanieczyszczenia gazowe zneutralizowane w urz¹dzeniach oczyszczaj¹cych Urz¹dzenia odpylaj¹ce Urz¹dzenia odpylaj¹ce Sprawnooeæ urz¹dzeñ odpylaj¹cych Zanieczyszczenia py³owe zneutralizowane w urz¹dzeniach oczyszczaj¹cych Oczyszczalnie oecieków Oczyszczalnie oecieków Przepustowooeæ oczyszczalni OEcieki oczyszczone mechanicznie, biologicznie, chemicznie Stopieñ redukcji zanieczyszczeñ BZT5, ChZT, zawiesin, jakooeæ wód oczyszczonych Utylizacja odpadów Utylizacja odpadów Odpady wykorzystane gospodarczo Odpady unieszkodliwione Ekrany akustyczne Pasy wiatrochronne Strefy ochronne zak³adów przemys³owych Miejscowooeci z kanalizacj¹ sanitarn¹ Miejscowooeci z kanalizacj¹ burzow¹ Miejscowooeci z kanalizacj¹ sanitarn¹ i burzow¹ Punkty monitoringu w sieci krajowej Punkty monitoringu w sieci regionalnej Punkty monitoringu w sieci lokalnej Formy rekultywacji Ekrany akustyczne Pasy wiatrochronne Strefy ochronne zak³adów przemys³owych D³ugooeæ czynnej kanalizacji sanitarnej D³ugooeæ czynnej kanalizacji burzowej D³ugooeæ czynnej kanalizacji sanitarnej i burzowej Punkty monitoringu w sieci krajowej Punkty monitoringu w sieci regionalnej Punkty monitoringu w sieci lokalnej REKULTYWACJA Powierzchnie zrekultywowane na u¿ytki rolne, leoene, zbiorniki wodne i inne cele NIEU¯YTKI Typy nieu¿ytków Powierzchnie nieu¿ytków naturogenicznych i antropogenicznych WYBRANE PROBLEMY SOZOLOGICZNE GMINY KOMORNIKI Opracowany system informacji o oerodowisku przyrodniczym pozwoli³ na zdiagnozowanie problemów sozologicznych gminy Komorniki i prezentacjê w ujêciu przestrzennym (mapa sozologiczna gminy Komorniki 1 : 10 000) czynników i procesów decyduj¹cych o jakooeci ¿ycia lokalnej spo³ecznooeci. Gmina Komorniki jest gmin¹ wiejsk¹ nale¿¹c¹ administracyjnie do powiatu poznañskiego (woj. wielkopolskie). Wed³ug regionalizacji fizycznogeograficznej (KONDRACKI 2002) znajduje siê w zasiêgu makroregionu Pojezierze Wielkopolskie (315.5) i mezoregionu Pojezierze Poznañskie (315.51). Zasoby oerodowiska przyrodniczego gminy Komorniki obejmuj¹ce zasoby wyczerpywane i nieodnawialne (surowce mineralne) oraz zasoby wyczerpywane lecz odnawialne, mianowicie gleby, lasy, wody powierzchniowe i podziemne, jak równie¿ najcenniejsze walory oerodowiska przyrodniczego, objête ró¿nymi formami ochrony, oceniæ mo¿na jako ponadprzeciêtne do zasobów innych gmin powiatu poznañskiego. Z surowców mineralnych w obrêbie gminy Komorniki wystêpuj¹ z³o¿a wêgla brunatnego, zwi¹zane ze struktur¹ rowu tektonicznego ci¹gn¹cego siê od Szamotu³ poprzez zachodnie obrze¿a Poznania, Komorniki, Mosinê, Czempiñ, Krzywiñ po Gostyñ. Z kopalin pospolitych na terenie gminy wystêpuj¹ z³o¿a kruszyw naturalnych o zasobach eksploatowanych na poziomie 2639 tys. ton (Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce, 2007). Obecnie prace wydobywcze prowadzone s¹ na z³o¿u ,,Komorniki Po³udnie II", którego zasoby geologiczne wynosz¹ 973,46 tys. ton + 713,03 tys. to w pasie ochronnym (w granicach koncesji 424,23 tys. ton + 33,0 tys. ton). Obok surowców mineralnych istotnym zasobem litosfery s¹ gleby. Pod wzglêdem typologicznym dominuj¹ gleby pseudobielicowe, zajmuj¹ce oko³o 80% powierzchni gruntów ornych, w obrêbie których wystêpuj¹ kompleksy rolniczej przydatnooeci 4 (¿ytni bardzo dobry), 5 (¿ytni dobry) i 2 (pszenny dobry). Oko³o 10% zajmuj¹ gleby brunatne wy³ugowane i kwaoene, zaliczane do 5, 6 i 7 kompleksu rolniczej przydatnooeci. Uzupe³niaj¹ je czarne ziemie w³aoeciwe, T a b e l a 2. Kompleksy rolniczej przydatnooeci gruntów ornych w gminie T a b l e 2. Complexes of arable land suitability classes in the commune % powierzchni gruntów ornych Obszar pszenny pszenny pszenny b. dowadlidobry bry wy (1) Województwo Powiat Gmina Komorniki 1 0 0 (2) 13 9 11 (3) 1 1 0 ¿ytni b. dobry (4) 21 29 48 ¿ytni dobry (5) 19 24 23 ¿ytni s³aby (6) 21 20 12 zbo¿o¿ytni wo-pab. s³aby stewny mocny (7) (8) 17 11 4 2 3 2 zbo¿owo-pastewny s³aby (9) 5 3 0 ród³o: Urz¹d Gminy Komorniki czarne ziemie zdegradowane, mady murszowo-mineralne i murszowa oraz mu³owo-torfowe i torfowo-mu³owe. Z powy¿szego zestawienia wynika, ¿e grunty orne chronione (kompleksy rolniczej przydatnooeci 1­5 i 8) stanowi¹ 84% u¿ytków rolnych. Wed³ug waloryzacji przestrzeni produkcyjnej (IUNG) gmina posiada wy¿szy wskaYnik (75,9 punktów) od oeredniego wskaYnika dla powiatu poznañskiego (65,1 punktów). Istotnym czynnikiem degraduj¹cym wysoki potencja³ produkcyjny gleb jest zakwaszenie. Gleby bardzo kwaoene i kwaoene stanowi¹ 41% area³u, a lekko kwaoene 36%. W profilach glebowych nie stwierdza siê podwy¿szonych zawartooeci metali ciê¿kich i pierwiastków oeladowych (tab. 3). Rola procesów erozyjno-denudacyjnych w degradacji gleb jest ograniczona. Oko³o 80% powierzchni gminy zajmuj¹ obszary p³askie i faliste o spadkach nieprzekraczaj¹cych 3,0°, a tereny o nachyleniu przekraczaj¹cym 6° stanowi¹ oko³o 12% i wystêpuj¹ g³ównie w dolnych partiach rynien glacjalnych i dolin rzecznych, poza obszarami rolniczymi. Najistotniejszym realnym zagro¿eniem u¿ytków rolnych jest ekspansja zabudowy. Gmina Komorniki, le¿¹ca w bezpooerednim s¹siedztwie miasta Poznania i Lubonia (ryc.), wchodzi strukturalnie i funkcjonalnie w sk³ad aglomeracji poznañskiej. Wynika z tego rosn¹cy popyt na grunty budowlane i zwi¹zana z tym procesem koniecznooeæ rozwoju infrastruk- tury komunikacyjnej i zaplecza us³ugowego, co sprawia, ¿e grunty u¿ytkowane rolniczo (w tym równie¿ te objête ochron¹) przeznacza siê na inne cele, zmniejszaj¹c ich area³. Przez pó³nocny obszar gminy równole¿nikowo przebiega odcinek autostrady A2, którego budowa wymaga³a znacznych zmian ukszta³towania i u¿ytkowania terenu oraz tworzenia infrastruktury towarzysz¹cej. W tej czêoeci gminy powsta³y równie¿ kompleksy handlowo-us³ugowe (Auchan, Leroy Merlin), które z racji swej wielkooeci zajmuj¹ znaczne powierzchnie. Zjawiskiem towarzysz¹cym tym procesom, a powszechnie obserwowanym na terenie gminy, jest zwiêkszaj¹cy siê udzia³ gleb zdewastowanych, rozkopanych, gruzowisk, na które wkracza spontaniczna rooelinnooeæ synantropijna. Zasoby wodne ocenia siê jako przeciêtne. Obszar gminy (70% powierzchni) po³o¿ony jest w obrêbie ma³o zasobnej zlewni rzeki Wirynki (g³ówny ciek odwadniaj¹cy, lewobrze¿ny dop³yw Warty, d³ugooeæ w granicach gminy 28,355 km), w mniejszej czêoeci na terenie zlewni Kana³u Junikowskiego (d³ugooeæ w granicach gminy 1,41 km) i Kana³u Trzebawskiego (d³ugooeæ w granicach gminy 1 km). Wa¿nym elementem zasobów wód powierzchniowych s¹ jeziora: Rosnowskie Du¿e (34,2 ha), Rosnowskie Ma³e (9,8 ha), Jaros³awieckie (11,8 ha), zajmuj¹ce dno rynny glacjalnej Chomêcic- T a b e l a 3. Zawartooeæ metali ciê¿kich, pierwiastków oeladowych w glebach gminy Komorniki T a b l e 3. Levels of heavy metals and trace elements in the soils of Komorniki commune [mg · kg­1] Zawartooeæ ca³kowita Wartooeci t³owe Cu 4,7 Zn 21,3 Pb 10,3 Ni 3,87 Cr 5,0 Mn 206 Fe 4600 As 2,28 4­12 21­137 5­16 2­8 5­9 5­360 900­8700 < 5 ród³o: OEWIÊCICKI, 2000 Ryc. Gmina Komorniki ­ wybrane formy u¿ytkowania ziemi Fig. Commune Komorniki ­ selected forms of the land use ko-Rosnowsko-Jaros³awieckiej, mniejsze Jezioro Szreniawskie (1,8 ha) oraz osiem stawów o powierzchni od 400 do 3260 m2, zlokalizowanych w: Plewiskach, Komornikach, G³uchowie, Chomêcicach i Wirach, pe³ni¹cych rolê zbiorników retencyjnych. Jakooeæ g³ównych cieków jest okreoelana jako niezadowalaj¹ca (IV klasa). Taki stan wód powierzchniowych jest wypadkow¹ produkowanych i zrzucanych oecieków, ich jakooeci i ilooeci oraz zanieczyszczeñ sp³ywaj¹cych z powierzchni gminy. Na terenie gminy zinwen- taryzowano 16 punktów zrzutu oecieków, g³ównie komunalnych, o wielkooeci nieprzekraczaj¹cej 100 m3/dobê (z wyj¹tkiem oczyszczalni ­ 1055,1 m3/dobê). Na terenie gminy funkcjonuje nowoczesna mechaniczno-biologiczno-chemiczna oczyszczalnia oecieków oraz piêæ oczyszczalni indywidualnych o ró¿nym sposobie i efektywnooeci podczyszczania i oczyszczania oecieków. Jednak nadal g³ównym problemem jest stan sanitarny wód w ciekach i rowach melioracyjnych (bakterie coli typu fekalnego) szczególnie w obrêbie i poni¿ej jednostek osadniczych. Decyduj¹ o tym oecieki i odcieki komunalne, rolnicze oraz odpady deponowane w dolinach lub korytach. St¹d najwa¿niejszym priorytetem w zakresie poprawy jakooeci wód jest rozbudowa sieci kanalizacyjnej. Gmina jest skanalizowana w oko³o 45%, a do kanalizacji pod³¹czonych jest oko³o 65% mieszkañców. Miejscowooeci skanalizowane zestawiono w tab. 4. Z rozpoznania hydrogeologicznego wynika, ¿e wody podziemne na omawianym obszarze wystêpuj¹ w utworach mezozoicznych (osady szczelinowe jury i kredy), utworach trzeciorzêdowych (poziom mioceñski i oligoceñski) oraz utworach czwartorzêdowych, gdzie poziom wód zwi¹zany jest z osadami zlodowacenia ba³tyckiego i holocenu, naT a b e l a 4. Miejscowooeci skanalizowane w gminie Komorniki T a b l e 4. Sewered localities in Komorniki commune Miejscowooeæ £êczyca Wiry Komorniki G³uchowo Plewiska % skanalizowania 99 95 90 10 80 ród³o: Dane udostêpnione przez Urz¹d Gminy Komorniki tomiast poziomy miêdzyglinowy górny i dolny wi¹¿e siê z osadami interglacja³ów starszych zlodowaceñ. Poziom miêdzyglinowy dolny to poziom Wielkopolskiej Doliny Kopalnej, zalegaj¹cy w po³udniowej czêoeci gminy, z którego powszechnie ujmowana jest woda (Szreniawa, Wiry, Rosnówko). Wielkopolska Dolina Kopalna stanowi obszar wysokiej ochrony OWO. Obszar gminy Komorniki wchodzi równie¿ w granice GZWP nr 144 (KLECZKOWSKI 1990). Problemem dotycz¹cym wód podziemnych jest pogarszaj¹ca siê jakooeæ. Na naturalne uwarunkowania hydrogeologiczne zwi¹zane ze s³ab¹ ochron¹ wód czwartorzêdowych nak³ada siê szereg czynników powi¹zanych z intensywnym rozwojem gospodarczym tego terenu. ród³a zanieczyszczeñ stanowi¹ zrzucane punktowo i wylewane oecieki komunalne, nieszczelne szamba, miejsca, sk³adowania nawozów mineralnych, oerodków ochrony rooelin, kiszonek, gnojowicy, surowców przemys³owych, odcieki z dróg czy niekontrolowanych sk³adowisk odpadów. Jakooeæ wód w punkcie monitoringu przedstawiono w tab. 5. Cech¹ charakterystyczn¹ w strukturze u¿ytkowania gruntów jest niewielka lesistooeæ gminy Komorniki (16,4% ­ stan na rok 2006, Bank Danych Regionalnych GUS), znacznie odbiegaj¹ca od lesistooeci powiatu (22,2%) i województwa (25,5%). Typy siedliskowe lasów nie s¹ zró¿nicowane. Dominuje bór oewie¿y (Boew) ­ 57,95%, bór mieszany oewie¿y (BMoew) ­ 32,75, czyli siedliska najmniej ¿yzne, a uzupe³nienie stanowi oerednio ¿yzne siedlisko lasu mieszanego oewie¿ego (LMoew ­ 9,29%). Stopieñ degradacji lasów na terenie Wielkopolskiego Parku Narodowego w dolinie Warty okreoelany jest jako s³aby (I klasa uszkodzeñ), a w kompleksach po³o¿onych na po³udnie od miejscowooeci Komorniki jako silny (III klasa uszkodzeñ). Ze wzglêdu T a b e l a 5. Jakooeæ wód podziemnych w punkcie monitoringu T a b l e 5. Quality of groundwater at the point of monitoring Lokalizacja Komorniki Stratygrafia trzeciorzêd G³êbokooeæ otworu [m] 117,0 Mi¹¿szooeæ izolacji [m] 79,0 Zagospodarowanie zabudowa miejska Ocena jakooeci w roku 2004 III 2005 III 2006 III ród³o: Stan oerodowiska w Wielkopolsce, 2007 na szczególne znaczenie lasów w strefach podmiejskich, gdzie prócz funkcji ochronnych pe³ni¹ one tak¿e funkcje kulturotwórcze, estetyczne i poznawcze, stanowi¹c podstawê realizacji potrzeb rekreacyjnych oraz zapewniaj¹c efektywnooeæ i atrakcyjnooeæ wypoczynku, koniczne jest opracowanie programu zalesieñ, zadrzewieñ gminy oraz zwiêkszenie powierzchni terenów zielonych. Obecnie na terenie gminy z form zieleni urz¹dzonej wystêpuj¹ cztery parki dworskie ze strefami ochrony ekologicznej w: Plewiskach (2,97 ha), Szreniawie (5,65 ha), Komornikach (1,76 ha) i G³uchowie (1,90 ha). Kolejnym elementem charakterystycznym dla gmin zlokalizowanych w strefach podmiejskich jest du¿a koncentracja terenów aktywizacji gospodarczej i towarzysz¹cej im infrastruktury technicznej. Na terenie gminy Komorniki zinwentaryzowano 17 przedsiêbiorstw zaliczanych, zgodnie z Rozporz¹dzeniem Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004 r. do obiektów mog¹cych znacz¹co oddzia³ywaæ na oerodowisko przyrodnicze. Listê uzupe³niaj¹ stacje i linie elektroenergetyczne wysokich napiêæ: Ostrów-Plewiska-Szczecin (440 kV), Plewiska-Kromolice-Konin (220­440 kV), Plewiska-Pi³a-Koszalin (220 kV). Przez gminê przebiega odcinek autostrady A2 z wêz³em komornickim i droga krajowa Nr 5, linie kolejowe E-20 Warszawa-Berlin i E-59 Poznañ-Wroc³aw. Wymienione obiekty generuj¹ szereg obci¹¿eñ dla oerodowiska przyrodniczego gminy, zw³aszcza obszaru objêtego najwy¿sz¹ form¹ ochrony w formie Wielkopolskiego Parku Narodowego. Dwanaoecie z wymienionych 17 przedsiêbiorstw emituje do atmosfery gazy i py³y w ilooeci 35,6 Mg/rok, drogi i linie kolejowe stanowi¹ Yród³a typowych zanieczyszczeñ komunikacyjnych (tlenek i dwutlenek wêgla, tlenki azotu, wêglowodory, py³y z metalami ciê¿kimi) oraz Yród³o ha³asu. W s¹siedztwie terenów us³ugowych, przemys³owych czy komunikacyjnych powiêkszaj¹ siê powierzchnie gruntów nieu¿ytkowanych (od³ogi). Omówione powy¿ej problemy sozologiczne gminy Komorniki uznaæ mo¿na za typowe i charakterystyczne dla obszarów podmiejskich, gdzie czynnikiem generuj¹cym przekszta³cenia, skutkuj¹ce najczêoeciej obni¿eniem jakooeci oerodowiska przyrodniczego, s¹ zmiany u¿ytkowania terenu, przede wszystkim rozwój zabudowy mieszkaniowej i infrastruktury komunikacyjnej. PODSUMOWANIE Propozycja adaptacji systemu informacji przestrzennej w postaci numerycznej mapy sozologicznej i stworzenie na podstawie jego struktury jednolitego systemu zasilanego i aktualizowanego lokalnie wydaje siê byæ uzasadniona. System taki jest Yród³em bie¿¹cych informacji o stanie oerodowiska przyrodniczego, re- KISTOWSKI M., 1996: Metoda oceny potencja³u krajobrazu obszarów m³odoglacjalnych. Przegl. Geogr., t. LXVIII, z. 3­4. KLECZKOWSKI A.S., 1990: G³ówne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) w Polsce ­ w³asnooeci hydrogeologiczne, jakooeæ wód, badania modelowe i poligonowe. Wyd. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002: Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. SIKORSKA-MAYKOWSKA M., STRZELECKI R., NA£ÊCZ T., 2001: System informacji przestrzennej (SIPOOE) jako narzêdzie gospodarowania zasobami przyrody w powiecie. [W:] K. Furmañczyk (red.), Mapa w systemach komputerowych. Mat. Ogólnopol. Konf. Kart., Szczecin. STALA J., 1995: Metodologiczne aspekty tworzenia regionalnych systemów informacji przestrzennej na przyk³adzie dooewiadczeñ województwa gdañskiego. [W:] Systemy informacji przestrzennej. V Konf. Nauk.-Techn. Pol. Tow. Inform. Przestrzen., Warszawa. Stan oerodowiska w Wielkopolsce w roku 2006. Woj. Insp. Ochr. OErodowiska w Poznaniu, Poznañ, 2007. OEWIÊCICKI A., 2000: Zasobnooeæ i zanieczyszczenie gleb Wielkopolski. Stan na rok 2000. Bibl. Monitoringu OErodowiska, WIOOE-OSCh-R, Poznañ. Wytyczne techniczne GIS ­ 4. Mapa sozologiczna Polski w skali 1 : 50 000. Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa, Departament Geodezji, Kartografii i Gospodarki Gruntami, Warszawa, wyd. 1, 2005, Warszawa. ZAPART P., 1994: GIS. Komputerowe Systemy Informacji Przestrzennej. Intersoftland, Warszawa. jestruje i ewidencjonuje jego zmiany, stanowi podstawê waloryzacji oerodowiska przyrodniczego na potrzeby rolnictwa, osadnictwa, rekreacji oraz jednolit¹ bazê danych udostêpnian¹ w formie cyfrowej na potrzeby ró¿nych opracowañ planistycznych. Wdro¿enie rozszerzonej formy opracowanego i funkcjonuj¹cego systemu jest zdecydowanie ³atwiejsze ani¿eli poszukiwanie nowych rozwi¹zañ. Pozwoli to przede wszystkim na skrócenie czasu niezbêdnego na realizacjê przedsiêwziêcia i obni¿enie kosztów jego wdro¿enia. Wobec wysokiego stopnia zaawansowania rozwoju systemów informacji o oerodowisku przyrodniczym w pañstwach unijnych (np. Niemczech, Holandii, Wielkiej Brytanii) w³adze lokalne winny byæ zainteresowane jak najszybszym nadrobieniem zaleg³ooeci w tej dziedzinie, by nie stawaæ za kilka lat przed koniecznooeci¹ podjêcia szybkich, co oznacza zazwyczaj kosztowniejszych i nie zawsze optymalnych, rozwi¹zañ. LITRATURA BARTKOWSKA I., 1992: Propozycja wspó³dzia³ania w zakresie tworzenia Górnooel¹skiego Systemu Informacji o Terenie SILGIS. Terra Cognoscenda, nr 2. Wyd. Urz¹d Woj. Katowice. Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce, wg stanu na 31.12.2006R, PIG, Warszawa 2007. Recenzent: prof. zw. dr hab. Leon Kozacki Zak³ad Kszta³towania OErodowiska Przyrodniczego i Fotointerpretacji Wydzia³ Nauk Geograficznych i Geologicznych Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu A SYSTEM OF INFORMATION ABOUT THE NATURAL ENVIRONMENT IN THE ASSESSMENT OF SOZOLOGICAL PROBLEMS OF COMMUNES (AN EXAMPLE OF KOMORNIKI COMMUNE) Summary The advancing human impact gives rise to two fundamental problems, the solution of which is a precondition for a proper socio-economic development in the future. One is the protection of man's living environment in order to conserve or restore the natural equilibrium. The other is the moulding of the natural environment understood as measures taken to achieve the intended economic goals while preserving the mentioned natural equilibrium. An indispensable tool in the management of natural resources at the local level should be comprehensive and efficient systems of information about the natural environment, making it possible to obtain, update, process, analyse, and publish spatially referenced data. It has been estimated that some 75­90% of information used in commune management is associated with location in space. The relations are similar at the level of a region. The importance of an efficient information system in pursuing a local policy based on sustainable development principles is therefore undisputable. In response to this demand, a system of environmental information has been worked out for Komorniki commune, a spectacular example of an urbanised rural unit located in the zone of strong functional-spatial links of the city of Poznañ. The system rests on "GIS-4 Technical Directives. A Sozological Map of Poland at a Scale of 1 : 50,000", and in particular on its integral element ­ a database describing over 100 phenomena characterising the state of the natural environment. A sozological map ­ a unique cartographic document embracing a wide range of information about the natural environment ­ is primarily a thought-out, implemented and operational system of spatial information meeting all the characteristics of a geographic information system (GIS). Owing to the scale of the map (1 : 50,000), its use as an instrument of management of natural resources is limited to the regional level (e.g. a poviat ­ county) because at the local (commune) level the data collected at this scale are not precise enough. As a system of information about the structure of a database defined at the regional level, however, it provides an excellent basis for developing local systems. A conception of such a database developed and adjusted to the a scale of 1 : 10,000 is presented in this article. The first stage in the ordering and processing (integration) of data was referring the structure of the data to the particular components of the natural environment so as to obtain information about the state of the entire environmental system. The source of data for the base was information collected directly through field mapping as well as topographic maps, a soil map, a map of forest habitat types, and data from offices and specialised institutions. They were supplemented with the results of spatial and statistical analyses performed using MapInfo Professional program applications. Thus prepared, the system of information about the natural environment made it possible to diagnose the chief sozological problems of Komorniki commune and to present in a spatial approach the factors and processes determining the quality of life of the local community. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Badania Fizjograficzne nad Polska Zachodnia de Gruyter

A System of Information About the Natural Environment in the Assessment of Sozological Problems of Communes (An Example of Komorniki Commune)

Download PDF
15 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/a-system-of-information-about-the-natural-environment-in-the-PsuwKjJBtX

References (1)

Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2008 by the
ISSN
2081-6014
DOI
10.2478/v10116-009-0006-0
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

DOI: 10.2478/v10116-009-0006-0 BADANIA FIZJOGRAFICZNE NAD POLSK¥ ZACHODNI¥ Seria A ­ Geografia Fizyczna, Tom 59: 61­75 2008 SYSTEM INFORMACJI O OERODOWISKU PRZYRODNICZYM W OCENIE PROBLEMÓW SOZOLOGICZNYCH GMIN (NA PRZYK£ADZIE GMINY KOMORNIKI) ZARYS TREOECI Gospodarowanie zasobami przyrody z zachowaniem zasad zrównowa¿onego rozwoju winno byæ wspierane przez kompleksowe systemy informacji o oerodowisku przyrodniczym. System taki jest Yród³em bie¿¹cych informacji o stanie oerodowiska przyrodniczego, rejestruje i ewidencjonuje jego zmiany, stanowi podstawê waloryzacji oerodowiska przyrodniczego na potrzeby na przyk³ad rolnictwa, osadnictwa czy rekreacji, st¹d jego rola w realizacji polityki lokalnej jest bezdyskusyjna. W niniejszej pracy przedstawiono strukturê lokalnego systemu informacji o oerodowisku przyrodniczym, opracowanego dla gminy Komorniki. Jego podstawê stanowi³, wdro¿ony i funkcjonuj¹cy, system informacji przestrzennej w postaci mapy sozologicznej w skali 1 : 50 000, realizuj¹cy wszystkie cechy geograficznych systemów informacji (GIS), rozwiniêty i zaadoptowany do skali lokalnej (1 : 10 000). ród³em danych dla bazy by³y informacje uzyskane drog¹ bezpooeredniego kartowania terenowego, mapy topograficzne i tematyczne, opracowania specjalistyczne i raporty PIOOE. Opracowany system informacji o oerodowisku przyrodniczym pozwoli³ na zdiagnozowanie g³ównych problemów sozologicznych gminy Komorniki i prezentacjê w ujêciu przestrzennym czynników i procesów decyduj¹cych o jakooeci ¿ycia lokalnej spo³ecznooeci. WSTÊP Postêpuj¹cy proces antropopresji, widoczny szczególnie w aglomeracjach i ich strefach podmiejskich, stawia przed cz³owiekiem dwa zasadnicze problemy, rozwi¹zanie których warunkuje prawid³owy rozwój spo³eczno-gospodarczy w przysz³ooeci. Pierwszy to ochrona oerodowiska ¿ycia cz³owieka, maj¹ca na celu zachowanie lub przywrócenie równowagi przyrodniczej. Drugi to kszta³towanie oerodowiska przyrodniczego, rozumiane jako oddzia³ywanie, efektem którego jest uzyskanie zamierzonych celów gospodarczych, z zachowaniem wspomnianej równowagi przyrodniczej. Kszta³towanie oerodowiska przyrodniczego nale¿y traktowaæ jako proces decyzyjny, którego trafnooeæ jest wypadkow¹ szeregu czynników. Woeród najbardziej istotnych wymieniæ nale¿y informacje o stanie oerodowiska przyrodniczego i zachodz¹cych w nim zmianach, umiejêtnooeæ ich przetworzenia, a przede wszystkim przyjêcie odpowiedniego kryterium wyboru w podejmowaniu decyzji. Przyjmuj¹c ekorozwój jako paradygmat planowania rozwoju oerodowiska przyrodniczego, kryterium tym winna byæ jakooeæ oerodowiska, a niezbêdnym narzêdziem w procesie oceny jakooeci sprawne i niezawodne systemy informacji o oerodowisku przyrodniczym. Definiowane s¹ one jako systemy: pozyskiwania, aktualizowania, przetwarzania, analizowania i udostêpniania danych, które maj¹ od- SYSTEM INFORMACJI O OERODOWISKU PRZYRODNICZYM GMINY KOMORNIKI niesienie przestrzenne (ZAPART 1994). Koniecznooeæ projektowania oraz tworzenia kompleksowych i efektywnych systemów informacji dla okreoelonych jednostek administracyjnych, miast i gmin zosta³a uzasadniona w licznych opracowaniach (STALA 1995; SIKORSKA-MAYKOWSKA i in. 2000), w których podkreoelono, ¿e systemy informacji opracowane z wykorzystaniem GIS stanowi¹ niezbêdne narzêdzie gospodarowania zasobami przyrody na szczeblu lokalnym. Ocenia siê bowiem, ¿e 75­90% informacji wykorzystywanych w zarz¹dzaniu gmin¹ wi¹¿e siê z lokalizacj¹ w przestrzeni (BART KOWSKA 1992). Podobne relacje wystêpuj¹ na poziomie regionu. Znaczenie sprawnego systemu informacji dla realizacji polityki lokalnej opartej na zasadach ekorozwoju jest wiêc bezdyskusyjne. Odpowiedzi¹ na to zapotrzebowanie jest opracowany w niniejszej pracy system informacji o stanie oerodowiska przyrodniczego gminy Komorniki, która stanowi spektakularny przyk³ad zurbanizowanej jednostki wiejskiej zlokalizowanej w strefie silnych powi¹zañ funkcjonalno-przestrzennych miasta Poznania. ZA£O¯ENIA METODYCZNE Zasadniczym elementem systemu informacji o oerodowisku jest odpowiednio zorganizowana baza danych, która dla gminy Komorniki zosta³a opracowana g³ównie na podstawie bezpooeredniego kartowania terenowego przeprowadzonego w marcu i kwietniu bie¿¹cego roku. Uzupe³niaj¹ j¹ dane uzyskane w wyniku analizy materia³ów kartograficznych, opracowañ specjalistycznych, raportów PIOOE oraz informacje zebrane w instytucjach, które w zdecydowanej wiêkszooeci wykazywa³y aktualnooeæ na rok 2007. Podstawê opracowania systemu informacji o oerodowisku przyrodniczym gminy Komorniki stanowi³y ,,Wytyczne techniczne GIS ­ 4. Mapa Sozologiczna Polski w skali 1 : 50 000", a w szczególnooeci jej integralny element w postaci bazy danych, opisuj¹cy ponad 100 zjawisk charakteryzuj¹cych stan oerodowiska przyrodniczego. Listê warstw z dok³adnym opisem struktur baz danych oraz zasad wprowadzania elementów mapy przedstawiono w podrozdziale Opis warstw oraz struktur baz danych, zawartym w cytowanych powy¿ej wytycznych. Mapa sozologiczna ­ unikatowe opracowanie kartograficzne zawieraj¹ce szeroki zakres informacji o oerodowisku przyrodniczym ­ stanowi przede wszystkim opracowany, wdro¿ony i funkcjonuj¹cy system informacji przestrzennej, realizuj¹cy wszystkie cechy geograficznych systemów informacji (GIS). Jej wykorzystanie jako narzêdzia w zarz¹dzaniu zasobami przyrody, ze wzglêdu na skalê opracowania (1 : 50 000) ograniczone jest do poziomu regionalnego (np. powiatu), bowiem na szczeblu lokalnym (gmina) dane gromadzone w tej skali s¹ niewystarczaj¹ce. Natomiast jako system informacji o zdefiniowanej na szczeblu regionalnym strukturze bazy danych stanowi doskona³¹ podstawê (kanwê) rozwijania systemów lokalnych. Najtrudniejsze zadanie zwi¹zane z okreoeleniem zakresu tematycznego systemu, wypracowaniem metodyki pozyskiwania informacji zasilaj¹cej system i wdro¿eniem systemu zosta³o ju¿ zrealizowane. Istnieje zatem szkielet systemu informacji o oerodowisku przyrodniczym, którego rozwiniêcie polega³o na uszczegó³owieniu bazy danych i dostosowaniu jej do poziomu lokalnego (1 : 10 000) oraz wskazanych potrzeb. Koncepcjê rozwiniêtej i zaadoptowanej do skali 1 : 10 000 postaci bazy danych zaprezentowano w tab. 1. Ustalenie przedstawionej ostatecznej struktury bazy danych by³o pierwszym etapem tworzenia systemu informacji o oerodowisku przyrodniczym gminy Komorniki. ród³em danych dla bazy by³y: informacje uzyskane drog¹ bezpooeredniego kartowania terenowego, mapy topograficzne Polski w skali 1 : 10 000, PUWG 1992 (N-33-130-C-d-4 Konarzewo, N-33-130-D-c-1 Skórzewo, N-33-130-D-c-2 Poznañ­Grunwald, N-33-130-D-c-3 Komorniki, N-33-130-D-c-4 Luboñ, N-33-142-A-b-2 Chomêcice, N-33-142-B-a-1 Szreniawa, N-33-142-B-a-2 Wiry, N-33-142-B-a-3 Trzebaw, N-33-142-B-a-4 Puszczykowo, N-33-142-B-b-1 Czapury), mapa glebowa 1 : 10 000, mapa typów siedlisk leoenych (Plan Urz¹dzania Lasów. Nadleoenictwo Konstantynowo, Nadleoenictwo Babki, Ortofotomapa Techmex, gminy Komorniki (aktualnooeæ 2002­2006) oraz dane z urzêdów i specjalistycznych instytucji (Starostwo Powiatowe, PIOOE, Regionalny Zarz¹d Gospodarki Wodnej). Uzupe³niono je danymi uzyskanymi na podstawie przeprowadzonych analiz przestrzennych i statystycznych z wykorzystaniem aplikacji programowych Mapinfo Professional. Procedura ta polega³a na okreoeleniu atrybutów obiektów powierzchniowych (np. powierzchni gruntów ornych chronionych, powierzchni zabudowy mieszkaniowej), liniowych (np. d³ugooeci dróg, linii kolejowych, cieków), punktowych (np. liczby sk³adowisk paliw) czy obliczaniu statystyk ilooeciowych dotycz¹cych na przyk³ad wielkooeci zrzutów oecieków odprowadzanych do cieków przep³ywaj¹cych przez gminê Komorniki. Odniesienie struktury danych do poszczególnych komponentów oerodowiska przyrodniczego jest pierwszym etapem porz¹dkowania i przetwarzania (inte- gracji) danych w celu uzyskania informacji o stanie ca³ego systemu oerodowiska przyrodniczego. Jednoczeoenie wykorzystanie danych mo¿e byæ realizowane na poziomie poszczególnych warstw tematycznych czy te¿ wybranych komponentów. Istotnym problemem u¿ytkowym jest aktualizacja bazy danych w systemie, zw³aszcza ¿e integruje on cechy charakteryzuj¹ce siê du¿¹ dynamik¹ i zmiennooeci¹ w czasie. Najbardziej doskona³y system operuj¹cy zdezaktualizowanymi danymi traci sens swojego funkcjonowania. Jedynym rozwi¹zaniem tej problematycznej kwestii jest przeniesienie funkcjonowania opisywanego systemu do jednostki administracji lokalnej, która nie bêdzie tworzyæ i wdra¿aæ systemu od podstaw (co czêsto przerasta kompetencje w³adz gminnych), ale bêdzie zobligowana jedynie do prowadzenia prac aktualizacyjnych, uzyskuj¹c jednoczeoenie mo¿liwooeæ wykorzystywania tych danych. Rozwi¹zanie wydaje siê byæ optymalnym wobec obowi¹zków, jakie nak³ada na gminy Ustawa z dnia 9 listopada 2000 roku o dostêpie do informacji o oerodowisku i jego ochronie oraz o ocenach oddzia³ywania na oerodowisko (DZ.U. nr 109, poz. 1157) oraz obserwacji bezradnooeci samorz¹dów lokalnych z realizowaniem cytowanej ustawy. Wynika to z faktu, ¿e etapem poprzedzaj¹cym udzielenie informacji o stanie oerodowiska przyrodniczego jest jej zgromadzenie i uporz¹dkowanie. Zaprezentowana powy¿ej koncepcja wydaje siê zatem jak najbardziej uzasadniona, a za jej realizacj¹ przemawia fakt, ¿e wymaga ona od gminy jedynie utworzenia jednostki odpowiedzialnej za gromadzenie, aktualizowanie i udostêpnianie informacji, ewentualnie zlecenia tego zakresu zadañ wyspecjalizowanej jednostce komercyjnej. T a b e l a 1. Propozycja uszczegó³owienia zakresu tematycznego bazy danych o oerodowisku przyrodniczym w skali 1 : 50 000 do poziomu lokalnego w skali 1 : 10 000 T a b l e 1. Proposal for the thematic adjusting of an environmental database at a scale of 1 : 50,000 to the more detailed local level at a scale of 1 : 10,000 ZASOBY I FORMY OCHRONY OERODOWISKA PRZYRODNICZEGO 1 : 50 000 FITOSFERA Lasy Lasy Struktura siedliskowa lasów Typy ochronnooeci £¹ki i pastwiska Zieleñ urz¹dzona £¹ki i pastwiska Sady i ogrody Parki: dworskie, spacerowo-wypoczynkowe Zieleñce, skwery, trawniki kultywowane Zieleñ osiedlowa, willowa Zadrzewienia i zakrzewienia wzd³u¿ ci¹gów komunikacyjnych, cieków wodnych, oeródpolne PEDOSFERA Grunty orne chronione Grunty orne pozosta³e Grunty orne chronione Grunty orne pozosta³e Typy gleb Kompleksy rolniczej przydatnooeci WODY POWIERZCHNIOWE Cieki Cieki ­ gêstooeæ sieci rzecznej, d³ugooeæ cieków prowadz¹cych wody o bardzo dobrej jakooeci (I klasa), dobrej jakooeci (II klasa), zadowalaj¹cej jakooeci (III klasa) Jeziornooeæ, parametry jezior (powierzchnia, d³ugooeæ jeziora, d³ugooeæ linii brzegowej, szerokooeæ, g³êbokooeæ, objêtooeæ), jakooeæ wód (I, II, III klasa czystooeci) Podatnooeæ zbiorników wodnych na antropopresjê (wg M. KISTOWSKIEGO 1996) Zdolnooeæ zbiorników wodnych do samooczyszczania (wg M. KISTOWSKIEGO 1996) WODY PODZIEMNE G³ówne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) ­ stratygrafia OBSZARY CHRONIONE Surowce mineralnych Parki narodowe Parki krajobrazowe Obszary chronionego krajobrazu Surowce mineralne ­ zasoby Parki narodowe Parki krajobrazowe Obszary chronionego krajobrazu 1 : 10 000 Jeziora Rezerwaty przyrody Pomniki przyrody Strefy ochronne ujêæ wód powierzchniowych Strefy ochronne ujêæ wód podziemnych U¿ytki ekologiczne Rezerwaty przyrody Pomniki przyrody o¿ywionej, nieo¿ywionej Strefy ochronne Yróde³ i ujêæ wód powierzchniowych Strefy ochronne Yróde³ i ujêæ wód podziemnych U¿ytki ekologiczne Stanowiska dokumentacyjne przyrody nieo¿y- Stanowiska dokumentacyjne przyrody nieo¿ywionej wionej Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe 1 : 50 000 ATMOSFERA Emisja przemys³owa gazów Emisja przemys³owa py³ów Skupiska Yróde³ emisji niskiej Emisja przemys³owa gazów Emisja przemys³owa py³ów Szacunkowa wartooeæ emisji niskiej Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe 1 : 10 000 DEGRADACJA KOMPONENTÓW OERODOWISKA PRZYRODNICZEGO Przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ SO2 i opa- Przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ SO2, opadu py³u du py³u, py³u zawieszonego, tlenków azotu, benzo-á-pirenu, kadmu, o³owiu Punktowe emitory ha³asów i wibracji Punktowe emitory ha³asów i wibracji Przekroczenia dopuszczalnych norm natê¿enia ha³asów w poszczególnych obiektach Strefa dyskomfortu akustycznego Liniowe emitory ha³asu Liniowe emitory ha³asu Strefa (wzd³u¿ ci¹gów komunikacyjnych) o przekroczonych dopuszczalnych normach natê¿enia ha³asu Punktowe emitory uci¹¿liwych zapachów Punktowe emitory uci¹¿liwych zapachów Strefa dyskomfortu zapachowego LITOSFERA Grunty antropogeniczne obszarów zabudowa- Tereny o zabudowie zwartej ­ mieszkaniowej nych Tereny o zabudowie zwartej ­ przemys³owej, us³ugowej Tereny o zabudowie zwartej ­ szko³y, przedszkola, szpitale Tereny o zabudowie luYnej Wyrobiska Zwa³owiska Wyrobiska czynne, nieczynne (powierzchnia, g³êbokooeæ, rodzaj eksploatowanego surowca) Zwa³owiska czynne, nieczynne (powierzchnia, rodzaj ­ nadpoziomowe, niwelacyjne, podpoziomowe, rodzaj eksploatowanego surowca) Obszary górnicze Deformacje poeksploatacyjne terenu ci¹g³e, nieci¹g³e Obszary górnicze Deformacje poeksploatacyjne terenu Sk³adowiska odpadów przemys³owych Powierzchnia sk³adowisk odpadów przemys³owych Odpady przemys³owe nagromadzone na sk³adowiskach Odpady przemys³owe wytworzone w ci¹gu roku Sk³adowiska odpadów komunalnych Sk³adowiska odpadów komunalnych (kontrolowane i niekontrolowane, powierzchnia) Odpady komunalne nagromadzone dowiskach na sk³a- Odpady komunalne wytworzone w ci¹gu roku Sk³adowiska odpadów rolniczych Sk³adowiska odpadów mieszanych Sk³adowiska surowców przemys³owych Sk³adowiska odpadów rolniczych Sk³adowiska odpadów mieszanych Sk³adowiska surowców przemys³owych, powierzchnia, ilooeæ i rodzaj nagromadzonego surowca Sk³adowiska surowców rolniczych i leoenych, ilooeæ i rodzaj nagromadzonego surowca Wylewiska odpadów przemys³owych, powierzchnia Wylewiska odpadów komunalnych, powierzchnia Wylewiska odpadów rolniczych, powierzchnia Cmentarze, powierzchnia WODY POWIERZCHNIOWE Zrzuty oecieków Strefy wododzia³owe Zrzuty oecieków przemys³owych, wielkooeæ zrzutu Zrzuty oecieków komunalnych, wielkooeæ zrzutu Zrzuty oecieków rolniczych, wielkooeæ zrzutu Jakooeæ wód powierzchniowych w punktach po- Jakooeæ wód w punktach pomiarowych (wskaYmiarowych niki zanieczyszczeñ BZT5, chlorki, siarczany, substancje rozpuszczone, azot amon. zawiesina) Cieki prowadz¹ce wody niezadowalaj¹cej i z³ej jakooeci (IV i V klasa), d³ugooeæ Zbiorniki wodne o wodach niezadowalaj¹cej i z³ej jakooeci (IV i V klasa), powierzchnia Przekroczenia wskaYników zanieczyszczeñ wód Przekroczenia wskaYników zanieczyszczeñ wód powierzchniowych fizyczne, chemiczne, bakte- powierzchniowych fizyczne, chemiczne, bakteriologiczne riologiczne Podpiêtrzone wody powierzchniowe Zbiorniki wód przemys³owych Stawy hodowlane Pozosta³e sztuczne zbiorniki wodne Podpiêtrzone wody powierzchniowe, rodzaj urz¹dzenia lub budowli hydrotechnicznej Zbiorniki wód przemys³owych, powierzchnia Stawy hodowlane, powierzchnia Pozosta³e sztuczne zbiorniki wodne, powierzchnia Sk³adowiska surowców rolniczych i leoenych Wylewiska odpadów przemys³owych Wylewiska odpadów komunalnych Wylewiska odpadów rolniczych Cmentarze Utrata wiêzi hydraulicznej Utrata wiêzi hydraulicznej Antropogeniczne zaburzenie re¿imu hydrologicz- Antropogeniczne zaburzenie re¿imu hydrolonego gicznego Koryta cieków technicznie przekszta³cone Koryta cieków technicznie przekszta³cone WODY PODZIEMNE Obszary o zanieczyszczonych wodach podziem- Obszary o zanieczyszczonych wodach podziemnych nych Klasy jakooeci zbiorników wód podziemnych (wg klasyfikacji jakooeci wód podziemnych PIOOE) Obszary o sztucznie obni¿onym zwierciadle wód Obszary o sztucznie obni¿onym zwierciadle wód podziemnych podziemnych Obszary o sztucznie podniesionym zwierciadle Obszary o sztucznie podniesionym zwierciadle wód podziemnych wód podziemnych Zasiêgi aktualnych lejów depresji Zasiêgi aktualnych lejów depresji Obszary podatne na infiltracjê zanieczyszczeñ Obszary podatne na infiltracjê zanieczyszczeñ do wód podziemnych do wód podziemnych Obszary o p³ytko zalegaj¹cych wodach podziemnych (objête zasiêgiem hydroizobaty 0­1) PEDOSFERA Grunty podatne na denudacje naturogeniczn¹ Grunty podatne na denudacjê naturogeniczn¹ i uprawow¹ i uprawow¹ Obszary nara¿one na zalewy powodziowe Typy gleb zdegradowanych Obszary nara¿one na zalewy powodziowe Powierzchnie gleb zalkalizowanych, zakwaszonych, ska¿onych toksycznie, zawodnionych, przesuszonych, zasolonych, osuwiskowych FITOSFERA Klasy uszkodzeñ lasów (sygnalizacja sygnatur¹ Powierzchnie lasów o s³abo uszkodzonym drzepunktow¹) wostanie (defoliacja do 10%) Powierzchnie lasów o oerednio uszkodzonym drzewostanie (defoliacja do 10­25%) Powierzchnie lasów o silnie uszkodzonym drzewostanie (defoliacja do 25­60%) Powierzchnie lasów zniszczone w wyniku po¿arów Powierzchnie leoene zniszczone przez czynniki atmosferyczne (grad, oenieg, wiatr) Stan zdrowotny lasów Podatnooeæ siedlisk leoenych na kumulacjê zanieczyszczeñ (wg: M. RU ICKI i in. 1982) Rooelinnooeæ synantropijna Od³ogi INWESTYCJE SZCZEGÓLNIE SZKODLIWE DLA OERODOWISKA PRZYRODNICZEGO Drogi o du¿ym natê¿eniu ruchu (drogi miê- Drogi o du¿ym natê¿eniu ruchu (drogi miêdzydzynarodowe, krajowe, wojewódzkie, g³ówne narodowe, krajowe, wojewódzkie, g³ówne ulice ulice miast) miast) Linie elektroenergetyczne o napiêciu wiêkszym Linie elektroenergetyczne o napiêciu wiêkszym od 220 kV od 110 kV Urz¹dzenia radiolokacyjne, radionadawcze i te- Urz¹dzenia radiolokacyjne, radionadawcze i telewizyjne lewizyjne Ruroci¹gi Ruroci¹gi Obiekty szczególnie uci¹¿liwe dla oerodowiska Obiekty szczególnie uci¹¿liwe dla oerodowiska i ludzi i ludzi PRZECIWDZIA£ANIE DEGRADACJI OERODOWISKA PRZYRODNICZEGO Urz¹dzenia odsiarczaj¹ce Urz¹dzenia odsiarczaj¹ce Sprawnooeæ urz¹dzeñ odsiarczaj¹cych Zanieczyszczenia gazowe zneutralizowane w urz¹dzeniach oczyszczaj¹cych Urz¹dzenia odpylaj¹ce Urz¹dzenia odpylaj¹ce Sprawnooeæ urz¹dzeñ odpylaj¹cych Zanieczyszczenia py³owe zneutralizowane w urz¹dzeniach oczyszczaj¹cych Oczyszczalnie oecieków Oczyszczalnie oecieków Przepustowooeæ oczyszczalni OEcieki oczyszczone mechanicznie, biologicznie, chemicznie Stopieñ redukcji zanieczyszczeñ BZT5, ChZT, zawiesin, jakooeæ wód oczyszczonych Utylizacja odpadów Utylizacja odpadów Odpady wykorzystane gospodarczo Odpady unieszkodliwione Ekrany akustyczne Pasy wiatrochronne Strefy ochronne zak³adów przemys³owych Miejscowooeci z kanalizacj¹ sanitarn¹ Miejscowooeci z kanalizacj¹ burzow¹ Miejscowooeci z kanalizacj¹ sanitarn¹ i burzow¹ Punkty monitoringu w sieci krajowej Punkty monitoringu w sieci regionalnej Punkty monitoringu w sieci lokalnej Formy rekultywacji Ekrany akustyczne Pasy wiatrochronne Strefy ochronne zak³adów przemys³owych D³ugooeæ czynnej kanalizacji sanitarnej D³ugooeæ czynnej kanalizacji burzowej D³ugooeæ czynnej kanalizacji sanitarnej i burzowej Punkty monitoringu w sieci krajowej Punkty monitoringu w sieci regionalnej Punkty monitoringu w sieci lokalnej REKULTYWACJA Powierzchnie zrekultywowane na u¿ytki rolne, leoene, zbiorniki wodne i inne cele NIEU¯YTKI Typy nieu¿ytków Powierzchnie nieu¿ytków naturogenicznych i antropogenicznych WYBRANE PROBLEMY SOZOLOGICZNE GMINY KOMORNIKI Opracowany system informacji o oerodowisku przyrodniczym pozwoli³ na zdiagnozowanie problemów sozologicznych gminy Komorniki i prezentacjê w ujêciu przestrzennym (mapa sozologiczna gminy Komorniki 1 : 10 000) czynników i procesów decyduj¹cych o jakooeci ¿ycia lokalnej spo³ecznooeci. Gmina Komorniki jest gmin¹ wiejsk¹ nale¿¹c¹ administracyjnie do powiatu poznañskiego (woj. wielkopolskie). Wed³ug regionalizacji fizycznogeograficznej (KONDRACKI 2002) znajduje siê w zasiêgu makroregionu Pojezierze Wielkopolskie (315.5) i mezoregionu Pojezierze Poznañskie (315.51). Zasoby oerodowiska przyrodniczego gminy Komorniki obejmuj¹ce zasoby wyczerpywane i nieodnawialne (surowce mineralne) oraz zasoby wyczerpywane lecz odnawialne, mianowicie gleby, lasy, wody powierzchniowe i podziemne, jak równie¿ najcenniejsze walory oerodowiska przyrodniczego, objête ró¿nymi formami ochrony, oceniæ mo¿na jako ponadprzeciêtne do zasobów innych gmin powiatu poznañskiego. Z surowców mineralnych w obrêbie gminy Komorniki wystêpuj¹ z³o¿a wêgla brunatnego, zwi¹zane ze struktur¹ rowu tektonicznego ci¹gn¹cego siê od Szamotu³ poprzez zachodnie obrze¿a Poznania, Komorniki, Mosinê, Czempiñ, Krzywiñ po Gostyñ. Z kopalin pospolitych na terenie gminy wystêpuj¹ z³o¿a kruszyw naturalnych o zasobach eksploatowanych na poziomie 2639 tys. ton (Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce, 2007). Obecnie prace wydobywcze prowadzone s¹ na z³o¿u ,,Komorniki Po³udnie II", którego zasoby geologiczne wynosz¹ 973,46 tys. ton + 713,03 tys. to w pasie ochronnym (w granicach koncesji 424,23 tys. ton + 33,0 tys. ton). Obok surowców mineralnych istotnym zasobem litosfery s¹ gleby. Pod wzglêdem typologicznym dominuj¹ gleby pseudobielicowe, zajmuj¹ce oko³o 80% powierzchni gruntów ornych, w obrêbie których wystêpuj¹ kompleksy rolniczej przydatnooeci 4 (¿ytni bardzo dobry), 5 (¿ytni dobry) i 2 (pszenny dobry). Oko³o 10% zajmuj¹ gleby brunatne wy³ugowane i kwaoene, zaliczane do 5, 6 i 7 kompleksu rolniczej przydatnooeci. Uzupe³niaj¹ je czarne ziemie w³aoeciwe, T a b e l a 2. Kompleksy rolniczej przydatnooeci gruntów ornych w gminie T a b l e 2. Complexes of arable land suitability classes in the commune % powierzchni gruntów ornych Obszar pszenny pszenny pszenny b. dowadlidobry bry wy (1) Województwo Powiat Gmina Komorniki 1 0 0 (2) 13 9 11 (3) 1 1 0 ¿ytni b. dobry (4) 21 29 48 ¿ytni dobry (5) 19 24 23 ¿ytni s³aby (6) 21 20 12 zbo¿o¿ytni wo-pab. s³aby stewny mocny (7) (8) 17 11 4 2 3 2 zbo¿owo-pastewny s³aby (9) 5 3 0 ród³o: Urz¹d Gminy Komorniki czarne ziemie zdegradowane, mady murszowo-mineralne i murszowa oraz mu³owo-torfowe i torfowo-mu³owe. Z powy¿szego zestawienia wynika, ¿e grunty orne chronione (kompleksy rolniczej przydatnooeci 1­5 i 8) stanowi¹ 84% u¿ytków rolnych. Wed³ug waloryzacji przestrzeni produkcyjnej (IUNG) gmina posiada wy¿szy wskaYnik (75,9 punktów) od oeredniego wskaYnika dla powiatu poznañskiego (65,1 punktów). Istotnym czynnikiem degraduj¹cym wysoki potencja³ produkcyjny gleb jest zakwaszenie. Gleby bardzo kwaoene i kwaoene stanowi¹ 41% area³u, a lekko kwaoene 36%. W profilach glebowych nie stwierdza siê podwy¿szonych zawartooeci metali ciê¿kich i pierwiastków oeladowych (tab. 3). Rola procesów erozyjno-denudacyjnych w degradacji gleb jest ograniczona. Oko³o 80% powierzchni gminy zajmuj¹ obszary p³askie i faliste o spadkach nieprzekraczaj¹cych 3,0°, a tereny o nachyleniu przekraczaj¹cym 6° stanowi¹ oko³o 12% i wystêpuj¹ g³ównie w dolnych partiach rynien glacjalnych i dolin rzecznych, poza obszarami rolniczymi. Najistotniejszym realnym zagro¿eniem u¿ytków rolnych jest ekspansja zabudowy. Gmina Komorniki, le¿¹ca w bezpooerednim s¹siedztwie miasta Poznania i Lubonia (ryc.), wchodzi strukturalnie i funkcjonalnie w sk³ad aglomeracji poznañskiej. Wynika z tego rosn¹cy popyt na grunty budowlane i zwi¹zana z tym procesem koniecznooeæ rozwoju infrastruk- tury komunikacyjnej i zaplecza us³ugowego, co sprawia, ¿e grunty u¿ytkowane rolniczo (w tym równie¿ te objête ochron¹) przeznacza siê na inne cele, zmniejszaj¹c ich area³. Przez pó³nocny obszar gminy równole¿nikowo przebiega odcinek autostrady A2, którego budowa wymaga³a znacznych zmian ukszta³towania i u¿ytkowania terenu oraz tworzenia infrastruktury towarzysz¹cej. W tej czêoeci gminy powsta³y równie¿ kompleksy handlowo-us³ugowe (Auchan, Leroy Merlin), które z racji swej wielkooeci zajmuj¹ znaczne powierzchnie. Zjawiskiem towarzysz¹cym tym procesom, a powszechnie obserwowanym na terenie gminy, jest zwiêkszaj¹cy siê udzia³ gleb zdewastowanych, rozkopanych, gruzowisk, na które wkracza spontaniczna rooelinnooeæ synantropijna. Zasoby wodne ocenia siê jako przeciêtne. Obszar gminy (70% powierzchni) po³o¿ony jest w obrêbie ma³o zasobnej zlewni rzeki Wirynki (g³ówny ciek odwadniaj¹cy, lewobrze¿ny dop³yw Warty, d³ugooeæ w granicach gminy 28,355 km), w mniejszej czêoeci na terenie zlewni Kana³u Junikowskiego (d³ugooeæ w granicach gminy 1,41 km) i Kana³u Trzebawskiego (d³ugooeæ w granicach gminy 1 km). Wa¿nym elementem zasobów wód powierzchniowych s¹ jeziora: Rosnowskie Du¿e (34,2 ha), Rosnowskie Ma³e (9,8 ha), Jaros³awieckie (11,8 ha), zajmuj¹ce dno rynny glacjalnej Chomêcic- T a b e l a 3. Zawartooeæ metali ciê¿kich, pierwiastków oeladowych w glebach gminy Komorniki T a b l e 3. Levels of heavy metals and trace elements in the soils of Komorniki commune [mg · kg­1] Zawartooeæ ca³kowita Wartooeci t³owe Cu 4,7 Zn 21,3 Pb 10,3 Ni 3,87 Cr 5,0 Mn 206 Fe 4600 As 2,28 4­12 21­137 5­16 2­8 5­9 5­360 900­8700 < 5 ród³o: OEWIÊCICKI, 2000 Ryc. Gmina Komorniki ­ wybrane formy u¿ytkowania ziemi Fig. Commune Komorniki ­ selected forms of the land use ko-Rosnowsko-Jaros³awieckiej, mniejsze Jezioro Szreniawskie (1,8 ha) oraz osiem stawów o powierzchni od 400 do 3260 m2, zlokalizowanych w: Plewiskach, Komornikach, G³uchowie, Chomêcicach i Wirach, pe³ni¹cych rolê zbiorników retencyjnych. Jakooeæ g³ównych cieków jest okreoelana jako niezadowalaj¹ca (IV klasa). Taki stan wód powierzchniowych jest wypadkow¹ produkowanych i zrzucanych oecieków, ich jakooeci i ilooeci oraz zanieczyszczeñ sp³ywaj¹cych z powierzchni gminy. Na terenie gminy zinwen- taryzowano 16 punktów zrzutu oecieków, g³ównie komunalnych, o wielkooeci nieprzekraczaj¹cej 100 m3/dobê (z wyj¹tkiem oczyszczalni ­ 1055,1 m3/dobê). Na terenie gminy funkcjonuje nowoczesna mechaniczno-biologiczno-chemiczna oczyszczalnia oecieków oraz piêæ oczyszczalni indywidualnych o ró¿nym sposobie i efektywnooeci podczyszczania i oczyszczania oecieków. Jednak nadal g³ównym problemem jest stan sanitarny wód w ciekach i rowach melioracyjnych (bakterie coli typu fekalnego) szczególnie w obrêbie i poni¿ej jednostek osadniczych. Decyduj¹ o tym oecieki i odcieki komunalne, rolnicze oraz odpady deponowane w dolinach lub korytach. St¹d najwa¿niejszym priorytetem w zakresie poprawy jakooeci wód jest rozbudowa sieci kanalizacyjnej. Gmina jest skanalizowana w oko³o 45%, a do kanalizacji pod³¹czonych jest oko³o 65% mieszkañców. Miejscowooeci skanalizowane zestawiono w tab. 4. Z rozpoznania hydrogeologicznego wynika, ¿e wody podziemne na omawianym obszarze wystêpuj¹ w utworach mezozoicznych (osady szczelinowe jury i kredy), utworach trzeciorzêdowych (poziom mioceñski i oligoceñski) oraz utworach czwartorzêdowych, gdzie poziom wód zwi¹zany jest z osadami zlodowacenia ba³tyckiego i holocenu, naT a b e l a 4. Miejscowooeci skanalizowane w gminie Komorniki T a b l e 4. Sewered localities in Komorniki commune Miejscowooeæ £êczyca Wiry Komorniki G³uchowo Plewiska % skanalizowania 99 95 90 10 80 ród³o: Dane udostêpnione przez Urz¹d Gminy Komorniki tomiast poziomy miêdzyglinowy górny i dolny wi¹¿e siê z osadami interglacja³ów starszych zlodowaceñ. Poziom miêdzyglinowy dolny to poziom Wielkopolskiej Doliny Kopalnej, zalegaj¹cy w po³udniowej czêoeci gminy, z którego powszechnie ujmowana jest woda (Szreniawa, Wiry, Rosnówko). Wielkopolska Dolina Kopalna stanowi obszar wysokiej ochrony OWO. Obszar gminy Komorniki wchodzi równie¿ w granice GZWP nr 144 (KLECZKOWSKI 1990). Problemem dotycz¹cym wód podziemnych jest pogarszaj¹ca siê jakooeæ. Na naturalne uwarunkowania hydrogeologiczne zwi¹zane ze s³ab¹ ochron¹ wód czwartorzêdowych nak³ada siê szereg czynników powi¹zanych z intensywnym rozwojem gospodarczym tego terenu. ród³a zanieczyszczeñ stanowi¹ zrzucane punktowo i wylewane oecieki komunalne, nieszczelne szamba, miejsca, sk³adowania nawozów mineralnych, oerodków ochrony rooelin, kiszonek, gnojowicy, surowców przemys³owych, odcieki z dróg czy niekontrolowanych sk³adowisk odpadów. Jakooeæ wód w punkcie monitoringu przedstawiono w tab. 5. Cech¹ charakterystyczn¹ w strukturze u¿ytkowania gruntów jest niewielka lesistooeæ gminy Komorniki (16,4% ­ stan na rok 2006, Bank Danych Regionalnych GUS), znacznie odbiegaj¹ca od lesistooeci powiatu (22,2%) i województwa (25,5%). Typy siedliskowe lasów nie s¹ zró¿nicowane. Dominuje bór oewie¿y (Boew) ­ 57,95%, bór mieszany oewie¿y (BMoew) ­ 32,75, czyli siedliska najmniej ¿yzne, a uzupe³nienie stanowi oerednio ¿yzne siedlisko lasu mieszanego oewie¿ego (LMoew ­ 9,29%). Stopieñ degradacji lasów na terenie Wielkopolskiego Parku Narodowego w dolinie Warty okreoelany jest jako s³aby (I klasa uszkodzeñ), a w kompleksach po³o¿onych na po³udnie od miejscowooeci Komorniki jako silny (III klasa uszkodzeñ). Ze wzglêdu T a b e l a 5. Jakooeæ wód podziemnych w punkcie monitoringu T a b l e 5. Quality of groundwater at the point of monitoring Lokalizacja Komorniki Stratygrafia trzeciorzêd G³êbokooeæ otworu [m] 117,0 Mi¹¿szooeæ izolacji [m] 79,0 Zagospodarowanie zabudowa miejska Ocena jakooeci w roku 2004 III 2005 III 2006 III ród³o: Stan oerodowiska w Wielkopolsce, 2007 na szczególne znaczenie lasów w strefach podmiejskich, gdzie prócz funkcji ochronnych pe³ni¹ one tak¿e funkcje kulturotwórcze, estetyczne i poznawcze, stanowi¹c podstawê realizacji potrzeb rekreacyjnych oraz zapewniaj¹c efektywnooeæ i atrakcyjnooeæ wypoczynku, koniczne jest opracowanie programu zalesieñ, zadrzewieñ gminy oraz zwiêkszenie powierzchni terenów zielonych. Obecnie na terenie gminy z form zieleni urz¹dzonej wystêpuj¹ cztery parki dworskie ze strefami ochrony ekologicznej w: Plewiskach (2,97 ha), Szreniawie (5,65 ha), Komornikach (1,76 ha) i G³uchowie (1,90 ha). Kolejnym elementem charakterystycznym dla gmin zlokalizowanych w strefach podmiejskich jest du¿a koncentracja terenów aktywizacji gospodarczej i towarzysz¹cej im infrastruktury technicznej. Na terenie gminy Komorniki zinwentaryzowano 17 przedsiêbiorstw zaliczanych, zgodnie z Rozporz¹dzeniem Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004 r. do obiektów mog¹cych znacz¹co oddzia³ywaæ na oerodowisko przyrodnicze. Listê uzupe³niaj¹ stacje i linie elektroenergetyczne wysokich napiêæ: Ostrów-Plewiska-Szczecin (440 kV), Plewiska-Kromolice-Konin (220­440 kV), Plewiska-Pi³a-Koszalin (220 kV). Przez gminê przebiega odcinek autostrady A2 z wêz³em komornickim i droga krajowa Nr 5, linie kolejowe E-20 Warszawa-Berlin i E-59 Poznañ-Wroc³aw. Wymienione obiekty generuj¹ szereg obci¹¿eñ dla oerodowiska przyrodniczego gminy, zw³aszcza obszaru objêtego najwy¿sz¹ form¹ ochrony w formie Wielkopolskiego Parku Narodowego. Dwanaoecie z wymienionych 17 przedsiêbiorstw emituje do atmosfery gazy i py³y w ilooeci 35,6 Mg/rok, drogi i linie kolejowe stanowi¹ Yród³a typowych zanieczyszczeñ komunikacyjnych (tlenek i dwutlenek wêgla, tlenki azotu, wêglowodory, py³y z metalami ciê¿kimi) oraz Yród³o ha³asu. W s¹siedztwie terenów us³ugowych, przemys³owych czy komunikacyjnych powiêkszaj¹ siê powierzchnie gruntów nieu¿ytkowanych (od³ogi). Omówione powy¿ej problemy sozologiczne gminy Komorniki uznaæ mo¿na za typowe i charakterystyczne dla obszarów podmiejskich, gdzie czynnikiem generuj¹cym przekszta³cenia, skutkuj¹ce najczêoeciej obni¿eniem jakooeci oerodowiska przyrodniczego, s¹ zmiany u¿ytkowania terenu, przede wszystkim rozwój zabudowy mieszkaniowej i infrastruktury komunikacyjnej. PODSUMOWANIE Propozycja adaptacji systemu informacji przestrzennej w postaci numerycznej mapy sozologicznej i stworzenie na podstawie jego struktury jednolitego systemu zasilanego i aktualizowanego lokalnie wydaje siê byæ uzasadniona. System taki jest Yród³em bie¿¹cych informacji o stanie oerodowiska przyrodniczego, re- KISTOWSKI M., 1996: Metoda oceny potencja³u krajobrazu obszarów m³odoglacjalnych. Przegl. Geogr., t. LXVIII, z. 3­4. KLECZKOWSKI A.S., 1990: G³ówne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) w Polsce ­ w³asnooeci hydrogeologiczne, jakooeæ wód, badania modelowe i poligonowe. Wyd. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002: Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. SIKORSKA-MAYKOWSKA M., STRZELECKI R., NA£ÊCZ T., 2001: System informacji przestrzennej (SIPOOE) jako narzêdzie gospodarowania zasobami przyrody w powiecie. [W:] K. Furmañczyk (red.), Mapa w systemach komputerowych. Mat. Ogólnopol. Konf. Kart., Szczecin. STALA J., 1995: Metodologiczne aspekty tworzenia regionalnych systemów informacji przestrzennej na przyk³adzie dooewiadczeñ województwa gdañskiego. [W:] Systemy informacji przestrzennej. V Konf. Nauk.-Techn. Pol. Tow. Inform. Przestrzen., Warszawa. Stan oerodowiska w Wielkopolsce w roku 2006. Woj. Insp. Ochr. OErodowiska w Poznaniu, Poznañ, 2007. OEWIÊCICKI A., 2000: Zasobnooeæ i zanieczyszczenie gleb Wielkopolski. Stan na rok 2000. Bibl. Monitoringu OErodowiska, WIOOE-OSCh-R, Poznañ. Wytyczne techniczne GIS ­ 4. Mapa sozologiczna Polski w skali 1 : 50 000. Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa, Departament Geodezji, Kartografii i Gospodarki Gruntami, Warszawa, wyd. 1, 2005, Warszawa. ZAPART P., 1994: GIS. Komputerowe Systemy Informacji Przestrzennej. Intersoftland, Warszawa. jestruje i ewidencjonuje jego zmiany, stanowi podstawê waloryzacji oerodowiska przyrodniczego na potrzeby rolnictwa, osadnictwa, rekreacji oraz jednolit¹ bazê danych udostêpnian¹ w formie cyfrowej na potrzeby ró¿nych opracowañ planistycznych. Wdro¿enie rozszerzonej formy opracowanego i funkcjonuj¹cego systemu jest zdecydowanie ³atwiejsze ani¿eli poszukiwanie nowych rozwi¹zañ. Pozwoli to przede wszystkim na skrócenie czasu niezbêdnego na realizacjê przedsiêwziêcia i obni¿enie kosztów jego wdro¿enia. Wobec wysokiego stopnia zaawansowania rozwoju systemów informacji o oerodowisku przyrodniczym w pañstwach unijnych (np. Niemczech, Holandii, Wielkiej Brytanii) w³adze lokalne winny byæ zainteresowane jak najszybszym nadrobieniem zaleg³ooeci w tej dziedzinie, by nie stawaæ za kilka lat przed koniecznooeci¹ podjêcia szybkich, co oznacza zazwyczaj kosztowniejszych i nie zawsze optymalnych, rozwi¹zañ. LITRATURA BARTKOWSKA I., 1992: Propozycja wspó³dzia³ania w zakresie tworzenia Górnooel¹skiego Systemu Informacji o Terenie SILGIS. Terra Cognoscenda, nr 2. Wyd. Urz¹d Woj. Katowice. Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce, wg stanu na 31.12.2006R, PIG, Warszawa 2007. Recenzent: prof. zw. dr hab. Leon Kozacki Zak³ad Kszta³towania OErodowiska Przyrodniczego i Fotointerpretacji Wydzia³ Nauk Geograficznych i Geologicznych Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu A SYSTEM OF INFORMATION ABOUT THE NATURAL ENVIRONMENT IN THE ASSESSMENT OF SOZOLOGICAL PROBLEMS OF COMMUNES (AN EXAMPLE OF KOMORNIKI COMMUNE) Summary The advancing human impact gives rise to two fundamental problems, the solution of which is a precondition for a proper socio-economic development in the future. One is the protection of man's living environment in order to conserve or restore the natural equilibrium. The other is the moulding of the natural environment understood as measures taken to achieve the intended economic goals while preserving the mentioned natural equilibrium. An indispensable tool in the management of natural resources at the local level should be comprehensive and efficient systems of information about the natural environment, making it possible to obtain, update, process, analyse, and publish spatially referenced data. It has been estimated that some 75­90% of information used in commune management is associated with location in space. The relations are similar at the level of a region. The importance of an efficient information system in pursuing a local policy based on sustainable development principles is therefore undisputable. In response to this demand, a system of environmental information has been worked out for Komorniki commune, a spectacular example of an urbanised rural unit located in the zone of strong functional-spatial links of the city of Poznañ. The system rests on "GIS-4 Technical Directives. A Sozological Map of Poland at a Scale of 1 : 50,000", and in particular on its integral element ­ a database describing over 100 phenomena characterising the state of the natural environment. A sozological map ­ a unique cartographic document embracing a wide range of information about the natural environment ­ is primarily a thought-out, implemented and operational system of spatial information meeting all the characteristics of a geographic information system (GIS). Owing to the scale of the map (1 : 50,000), its use as an instrument of management of natural resources is limited to the regional level (e.g. a poviat ­ county) because at the local (commune) level the data collected at this scale are not precise enough. As a system of information about the structure of a database defined at the regional level, however, it provides an excellent basis for developing local systems. A conception of such a database developed and adjusted to the a scale of 1 : 10,000 is presented in this article. The first stage in the ordering and processing (integration) of data was referring the structure of the data to the particular components of the natural environment so as to obtain information about the state of the entire environmental system. The source of data for the base was information collected directly through field mapping as well as topographic maps, a soil map, a map of forest habitat types, and data from offices and specialised institutions. They were supplemented with the results of spatial and statistical analyses performed using MapInfo Professional program applications. Thus prepared, the system of information about the natural environment made it possible to diagnose the chief sozological problems of Komorniki commune and to present in a spatial approach the factors and processes determining the quality of life of the local community.

Journal

Badania Fizjograficzne nad Polska Zachodnia – de Gruyter

Published: Jan 1, 2008

There are no references for this article.