Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Old Maps as a Source of Information About Inland Waters and the Extent of Their Man-Made Transformations

Old Maps as a Source of Information About Inland Waters and the Extent of Their Man-Made... DOI: 10.2478/v10116-009-0002-4 BADANIA FIZJOGRAFICZNE NAD POLSK¥ ZACHODNI¥ Seria A ­ Geografia Fizyczna, Tom 59: 11­27 2008 RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ DAWNE MAPY JAKO RÓD£O INFORMACJI O WODACH OERÓDL¥DOWYCH I STOPNIU ICH ANTROPOGENICZNYCH PRZEOBRA¯EÑ ZARYS TREOECI W opracowaniu dokonano analizy przekazów kartograficznych ukazuj¹cych siê na prze³omie XVIII i XIX w., których g³ównym elementem treoeci s¹ wody oeródl¹dowe Polski. W zakresie sposobów przedstawiania i interpretacji elementów hydrograficznych jako podstawowe Yród³a kartograficzne omówiono, uwzglêdniaj¹c kryterium skali i kartometrycznooeci, mapy wód oeródl¹dowych oraz mapy ogólnogeograficzne. Problem wykorzystania nie w pe³ni kartometrycznych materia³ów kartograficznych do odtworzenia i rekonstrukcji przestrzennych uk³adów systemów rzecznych rozpatrywano na przyk³adzie dolnego biegu Warty przy ujoeciu do Odry, w rejonie Kostrzyna. Analizie poddano dwie rêkopioemienne mapy z XVIII w. (1773 i 1786), porównuj¹c sposoby przedstawiania na nich zasadniczych elementów sieci rzecznej oraz dokonuj¹c oceny ich wiarygodnooeci w zakresie mo¿liwooeci odtworzenia kierunków i zasiêgu przemian stosunków wodnych zwi¹zanych z antropopresj¹. Dodatkowo treoeæ obu map odniesiono do obrazu dolnego odcinka Warty, zarejestrowanego na mapie z 1928 r., stanowi¹cej materia³ w pe³ni kartometryczny. Uznano, ¿e mapy rêkopioemienne, tworzone jeszcze przed okresem zastosowania pomiarów terenowych opartych na triangulacji, stanowi¹ bogate Yród³o informacji o stanie i stopniu przekszta³ceñ wód oeródl¹dowych, jednak ró¿ny poziom ich kartometrycznooeci oraz sposób prezentacji treoeci hydrograficznej ograniczaj¹ ich przydatnooeæ w analizach przestrzennych. WPROWADZENIE Dla ró¿nego typu analiz zwi¹zanych z obszarow¹ i czasow¹ zmiennooeci¹ stosunków wodnych konieczne jest odniesienie aktualnego stanu do warunków przesz³ych. Du¿¹ rolê w tym zakresie pe³ni¹ stare przekazy kartograficzne, które stanowi¹ wa¿n¹ dokumentacjê dotycz¹c¹ ówczesnego rozpoznania oraz stopnia ingerencji cz³owieka w stan oerodowiska wodnego poszczególnych terenów. W zakresie po³o¿enia geograficznego obiektem o najwiêkszym stopniu rozpoznania, obok osad oraz dróg, by³a sieæ rzeczna, która tworzy³a najczêoeciej podstawowy element orientacyjny treoeci starych przekazów kartograficznych. St¹d dawne mapy i plany wykorzystywane s¹ jako istotne i bogate Yród³o informacji o strukturze sieci hydrograficznej, zw³aszcza uk³adzie i kszta³cie sieci rzecznej w poszczególnych okresach jej przemian, zachodz¹cych zarówno pod wp³ywem czynników naturalnych, jak i antropogenicznych. Dla warunków polskich jako stan quasi-naturalny stosunków wodnych mo¿na przyj¹æ sytuacjê sprzed XIX w., a wiêc do czasu przeprowadzenia na wiêksz¹ skalê prac odwodnieniowych na terenach podmok³ych oraz dzia³añ regulacyjnych koryt rzecznych, wi¹¿¹cych siê z: obni¿aniem poziomu wód w zbiornikach RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ wodnych, prostowaniem biegu koryt rzecznych, odcinaniem meandrów i wiêkszych krzywizn, umocnieniem brzegów oraz budow¹ kana³ów, rowów itp. Do regionów o najwiêkszym stopniu przemian w zakresie stosunków wodnych zalicza siê Wielkopolskê, a w jej granicach szczególnie doliny rzek Warty, Noteci i Prosny. W zakresie identyfikacji stanu quasi-naturalnego wód oeródl¹dowych, szczególnie analiz dotycz¹cych zmiennooeci i rekonstrukcji uk³adów systemów rzecznych, du¿e znaczenie maj¹ wiêc wielkoskalowe mapy, które powsta³y przed XIX w. Z punktu widzenia oceny kartograficznej prezentacji obiektów hydrograficznych na mapach jest to okres przed pe³nym zastosowaniem pomiarów terenowych opartych na triangulacji. Zatem zasadniczym problemem w przypadku wykorzystywania tych nie w pe³ni kartometrycznych przekazów kartograficznych, pochodz¹cych z okresu sprzed pomiarów triangulacyjnych, staje siê ich analiza w aspekcie szczegó³owooeci, dok³adnooeci i sposobów graficznej prezentacji obiektów wodnych. Ma to istotne znaczenie w zakresie wnioskowañ dotycz¹cych przemian dawnych, quasi-naturalnych uk³adów przestrzennych systemów rzecznych, jezior czy obszarów podmok³ych. Na dawnych przekazach kartograficznych sieæ rzeczna na ogó³ charakteryzuje siê przebiegiem znacznie odbiegaj¹cym od rzeczywistooeci. Niekiedy twórcy tych map przedstawiali j¹ zgo³a fantastycznie, stosuj¹c swoj¹ indywidualn¹ formê graficzn¹. Bagnisty charakter dolin rzecznych i ich niedostêpnooeæ ogranicza³y ich poznanie do wa¿niejszych punktów po³o¿onych nad rzekami jako g³ównymi drogami. By³y nimi najczêoeciej przejoecia na groblach przez dolinê, mosty, miejsca bardziej wyniesione na obszarze wysoczyznowym w s¹siedztwie doliny rzecz- nej lub osada b¹dY miasto. Opisuj¹c przebiegi dolnych biegów Warty i Noteci na pocz¹tku XIX w., W. SUROWIECKI (1811) przedstawia³ je jako rzeki b³¹dz¹ce, dziel¹ce siê na mnóstwo ramion i odnóg, zajmuj¹ce praktycznie ca³y obszar teras zalewowych. Dopiero pe³ne zastosowanie triangulacji w XIX w. zapewni³o dok³adne przedstawienie biegu i uk³adu sieci hydrograficznej danego obszaru. Zró¿nicowany poziom i forma graficznej prezentacji elementów hydrograficznych na mapach pochodz¹cych z ró¿nych okresów obserwacji (XVII­XIX w.) wp³ywaj¹ na problemy w ich interpretacji oraz utrudniaj¹ odpowiedY na pytanie, czy i w jakim stopniu na podstawie dawnych przekazów kartograficznych mo¿na odtworzyæ kierunki i zasiêg przemian stosunków wodnych zwi¹zanych z antropopresj¹? Warunkiem poprawnego u¿ytkowania map, nie tylko w zakresie lokalizacji przedstawionych na nich obiektów wodnych, ale tak¿e analizy wzajemnych relacji zachodz¹cych miêdzy elementami badanej przestrzeni w ró¿nych przedzia³ach czasowych, jest ich uporz¹dkowanie wed³ug okreoelonych kategorii czy kryteriów, np.: zakresu i sposobu prezentacji treoeci informacyjnej, chronologii wydañ, skali map i pokrycia mapami obszaru badañ. Procedura ta jest niezbêdna zw³aszcza dla obszarów, które podlega³y silnym przekszta³ceniom terytorialno-politycznym, do których zaliczamy równie¿ obszar Polski. Du¿y wp³yw na powstawanie map, prezentuj¹cych ró¿ny zasiêg przestrzenny, mia³y w tym przypadku zmiany granic naszego kraju i sfery wp³ywów politycznych obcych pañstw, zaznaczaj¹ce siê od XVII do XIX w. Z drugiej natomiast strony zró¿nicowanie charakteru i treoeci dawnych materia³ów kartograficznych wi¹za³o siê z rozwojem w tym czasie coraz bardziej udoskonalonych metod pomiarów terenowych i graficznej prezentacji elementów wnosz¹cych nowe informacje o poznawaniu oerodowiska przyrodniczego. Zatem, dla rozpatrywanego okresu (XVII­XIX w.) du¿ym problemem jest przeprowadzenie spójnej (wed³ug tych samych skal i zasiêgu) oraz jednorodnej (ten sam zakres treoeci i podobne przekroje czasowe) analizy w zakresie graficznej prezentacji cech hydrograficznych ca³ego obszaru Polski lub wybranych jej regionów w obecnych granicach administracyjnych. CEL I ZAKRES ANALIZY W opracowaniu dokonano przegl¹du i analizy Yróde³ kartograficznych ukazuj¹cych siê na prze³omie XVIII i XIX w., których g³ównym elementem treoeci s¹ wody oeródl¹dowe Polski. W zakresie sposobów przedstawiania i interpretacji elementów hydrograficznych jako podstawowe Yród³a kartograficzne omówiono, wed³ug kryterium skali (przegl¹dowe i topograficzne) i kartometrycznooeci (technika pomiarów terenowych), mapy wód oeródl¹dowych oraz mapy ogólnogeograficzne. Przy wyborze poszczególnych map uwzglêdniano skalê opracowania (mapy ma³oskalowe i wielkoskalowe) oraz zasiêg przestrzenny prezentowanego obszaru, który interpretowano w kategorii ca³ego terytorium Polski, regionu, jednostki hydrograficznej lub województwa. W grupie tych przekazów kartograficznych znalaz³y siê zarówno mapy rêkopioemienne o bardzo bogatej treoeci z zakresu hydrografii, ale o ma³ym stopniu dok³adnooeci, oraz mapy tworzone zgodnie z zasadami kartometrii, charakteryzuj¹ce siê du¿¹ dok³adnooeci¹ odtworzenia rzeczywistych stosunków wodnych. Zwrócono tak¿e uwagê na najstarsze znane przekazy kartograficzne o tematyce hydrograficznej, stanowi¹ce podstawê i punkt wyjoecia do odtworzenia i rekonstrukcji przestrzennych uk³adów systemów rzecznych. Materia³y te analizowano z punktu widzenia sposobów prezentacji obiektów wodnych, co by³o zwi¹zane równie¿ z rozwojem metod oraz poszczególnych etapów obserwacji wód oeródl¹dowych Polski. Analiza przekazów kartograficznych w uk³adzie chronologicznym oraz interpretacja zawartej w nich treoeci o tematyce wodnej pozwoli³a wskazaæ pocz¹tki historycznego rozwoju idei tworzenia mapy hydrograficznej jako jednej z obecnie opracowywanych map tematycznych. W opracowaniu podjêto ponadto próbê wykorzystania nie w pe³ni kartometrycznych materia³ów kartograficznych do analizy zmiennooeci i rekonstrukcji uk³adów systemów rzecznych na przyk³adzie wybranego fragmentu z regionu Wielkopolski. Zwrócono szczególnie uwagê na mapy, które powsta³y przed XIX w., a wiêc przed przeprowadzeniem wiêkszych prac melioracyjno-regulacyjnych w dolinach rzecznych. Uznano, ¿e najwiêksz¹ liczbê map zawieraj¹cych informacje o stanie i stopniu przekszta³ceñ wód oeródl¹dowych stanowi¹ rêkopioemienne obrazy, tworzone jeszcze przed okresem zastosowania pomiarów terenowych opartych na triangulacji. S¹ to przekazy kartograficzne o bardzo ró¿nym poziomie kartometrycznooeci oraz sposobie prezentacji treoeci mapy, co ogranicza ich przydatnooeæ w analizach przestrzennych. Analizie poddano dwie mapy z XVIII w. (1773, 1786), prezentuj¹ce odcinek dolnego biegu Warty przy ujoeciu do Odry, w rejonie Kostrzyna. Okreoelono sposoby przedstawiania zasadniczych elementów sieci rzecznej oraz dokonano oceny wiarygodnooeci wybranych materia³ów kartograficznych w zakresie mo¿liwooeci odtworzenia na ich podstawie kierunków RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ i zasiêgu przemian stosunków wodnych zwi¹zanych z antropopresj¹. Przeprowadzono tak¿e analizê porównawcz¹ (analiza wizualna) przestrzennego uk³adu sieci rzecznej dolnego odcinka Warty, zarejestrowanego na obu mapach z XVIII w., z treoeci¹ mapy z roku 1928, stanowi¹cej materia³ w pe³ni kartometryczny, jednak prezentuj¹cy ju¿ obraz sieci rzecznej przekszta³cony w wyniku dzia³alnooeci gospodarczej cz³owieka. Stwierdzono, i¿ w celu szczegó³owej rekonstrukcji stosunków wodnych na danym obszarze konieczne jest uwzglêdnienie, oprócz materia³ów kartograficznych, równie¿ historycznych materia³ów Yród³owych oraz wyników badañ archeologicznych i geologicznych itp. ELEMENTY HYDROGRAFICZNE NA DAWNYCH PRZEKAZACH KARTOGRAFICZNYCH MAPY WÓD OERÓDL¥DOWYCH Podstawowym Yród³em wiedzy o quasi-naturalnym uk³adzie sieci hydrograficznej i rozmieszczeniu poszczególnych jej elementów, jak równie¿ stopniu ich przekszta³ceñ, s¹ dawne mapy wód oeródl¹dowych, które H. MUSALL (1986) podzieli³ na dwa typy. Pierwszy typ reprezentuj¹ mapy w skalach oerednich i ma³ych, powsta³e najczêoeciej w postaci drukowanej w celu przedstawienia najwa¿niejszej rzeki lub sieci hydrograficznej danego regionu b¹dY pañstwa. Przyk³adem takich map s¹: mapa Yróde³ Dunaju z 1538 r. S. Münstera; mapa Renu z roku 1634, wydana przez J. Blaeua; mapa £aby C. Mollersa z 1628 r.; mapa rzek Francji (Carte des rivieres de la France) N. Sansona z 1641 r. oraz mapa hydrograficzna Niemiec (Hydrographia Germaniae) P.H. Zollmanna, wydana przez norymberskie wydawnictwo Homanna w roku 1712. Z obszaru ówczesnej Polski przyk³adami s¹ mapy dolnego Dniepru G. Beauplana (skale ok. 1 : 232 000 i 1 : 464 000), które znalaz³y siê w wydaniu Wielkiego Atlasu J. Blaeua z 1662 r. w Amsterdamie oraz mapa hydrograficzna Polski K. de Pertheesa (Carte hydrographique de la Pologne), w skali oko³o 1 : 1 350 000, wykonana w 1785 r., która zosta³a wydana w Pary¿u w roku 1809. Mapa ta prezentuje oko³o 3100 rzek i oko³o 150 jezior tworz¹cych ówczesn¹ sieæ hydrograficzn¹ Polski. Do drugiego typu map wód oeródl¹dowych H. MUSALL (1986) zaklasyfikowa³ mapy w du¿ych skalach, najczêoeciej rêkopioemienne, opracowane dla wybranego wycinka sieci rzecznej lub dokumentacji konkretnych prac wodnych dotycz¹cych zabezpieczeñ przed powodziami, budowy urz¹dzeñ umo¿liwiaj¹cych ¿eglugê oraz dzia³añ melioracyjnych. Ewolucja tego typu map w rozpatrywanym okresie przebiega³a od bardzo szczegó³owych opracowañ w XVI w. do map przedstawiaj¹cych przebieg ca³ych systemów rzecznych w wieku XIX. Do tego typu map zaliczyæ równie¿ mo¿na plany miast z zaznaczonym, mniej lub bardziej dok³adnie, uk³adem sieci rzecznej. W po³owie XVIII w. w Polsce zaczynaj¹ pojawiaæ siê szczegó³owe plany sytuacyjne ca³ych biegów rzek lub tylko wybranych ich odcinków. Wymieniæ mo¿na mapy biegu ca³ej Wis³y i jej przybrze¿y ­ Carte geographique de la Vistule F. Czakiego, wykonane oko³o 1760 r. w 12 arkuszach w skali 1 : 80 000, zachowane tylko w rêkopisie w Pary¿u (SIRKO 1999), czy pochodz¹c¹ z 1765 r. mapê dolnego biegu Wis³y, tego samego autora, w skali 1 : 30 000, znajduj¹c¹ siê w zbiorach Archiwum G³ównego Akt Dawnych w Warszawie (MIKULSKI 1978). Za panowania Stanis³awa Augusta w 1764 r. w Królestwie Polskim przyst¹piono, pod nadzorem komisji Skarbu Koronnego, powo³anej przez sejm, do przygotowania rzek uznanych za sp³awne do ¿eglugi. Lustratorzy Komisji zostali rozes³ani po kraju w celu opisania rzek, wykonania szczegó³owych map hydrograficznych zarówno ca³ych rzek, jak i ich fragmentów, na których zaznaczono g³êbokooeæ koryta, bieg nurtu oraz przeszkody naturalne i sztuczne. W zwi¹zku z realizacj¹ tych prac powsta³a wtedy specjalna kartografia hydrograficzna dotycz¹ca rzek Polski. Obok ma³o dok³adnych map hydrograficznych obejmuj¹cych ca³y obszar kraju czy dzielnic tworzono wówczas równie¿ mapy wielkoskalowe wybranych fragmentów dolin oraz koryt rzecznych. Wiêkszooeæ samoistnych map rzecznych z lat 1764­1795 wykonanych zosta³o z polecenia Komisji Skarbowej. Du¿a ich czêoeæ niestety w okresie póYniejszym zaginê³a. Kolejne mapy hydrograficzne naszego kraju powsta³y w XIX w.: Carte hydrographic de la Pologne sporz¹dzona przez J. Domeykê i wydana w Pary¿u 1838 r. w skali 1 : 3 500 000, Karta hydrograficzna Królestwa Polskiego w skali 1 : 1 000 000 z 1850 r. oraz Mapa hydrograficzna dawnej S³owiañszczyzny, czêoeæ pó³nocno-zachodnia w skali 1 : 2 000 000, W. Kopernickiego z 1882 r. Do istotnych dzie³ kartograficznych nale¿y zaliczyæ wydan¹ w Berlinie w 1893 r. przez H. Kellera Wasserkarte der norddeutschen Stromgebiete, 1 : 200 000, Herausgegeben vom Koeniglich Preussischen Ministerium fur Landwirthschaft Domaenen u. Forsten, która uznawana jest za najstarszy podzia³ hydrograficzny Polski. Na XVIII-wiecznych mapach ró¿nego typu z obszaru Polski nie uwzglêdniono bowiem zlewniowego uk³adu sieci hydrograficznej. Nastêpne opracowania podzia³ów hydrograficznych dotycz¹ dorzeczy wybranych rzek polskich. W Berlinie w 1896 r. wydany zostaje przez H. Kellera podzia³ hydrograficzny do- rzecza Odry ­ Der Oderstrom, sein Stromgebiet und seine wichtigsten Nebenflusse, a w 1899 podzia³ hydrograficzny dorzecza Niemna, Prego³y i Wis³y ­ Memel, Pregel und Weichselnstrom, ihre Stromgebiete und ihre wichtigsten Nebenflussen. Opracowania te prezentuj¹ 41 map w skalach 1 : 200 000, na których przedstawiono cieki i dzia³y wodne dorzeczy rzek po³udniowej czêoeci zlewiska mórz Pó³nocnego i Ba³tyckiego od Renu do Niemna, w granicach ówczesnego cesarstwa niemieckiego. MAPY PRZEGL¥DOWE I TOPOGRAFICZNE Poza mapami wód oeródl¹dowych istotne znaczenie w badaniach hydrograficznych nad struktur¹ sieci wodnej maj¹ mapy przegl¹dowe (skale mniejsze od 1 : 200 000) i topograficzne (skale wiêksze od 1 : 200 000), w treoeci których nadrzêdnym elementem jest sieæ hydrograficzna. St¹d te¿ wa¿nym zagadnieniem staje siê okreoelenie przydatnooeci tych map do oceny stosunków wodnych i ich przemian zachodz¹cych w ró¿nych okresach. Kryteria doboru map do prowadzenie tego typu analiz dotycz¹ stopnia kartometrycznooeci map, który zwi¹zany jest bezpooerednio z okresem ich tworzenia i dok³adnooeci¹ stosowanych w danym czasie metod pomiarowych. Zasadny wydaje siê w tym przypadku podzia³ chronologiczny materia³ów kartograficznych odpowiadaj¹cy technikom opracowania map, co daje mo¿liwooeæ dokonania analizy porównawczej wybranego elementu oerodowiska przyrodniczego i oceny zmiennooeci jego stanu czy uk³adu przestrzennego, na przyk³ad analiza przebiegu rzeki w ró¿nych okresach prowadzenia prac melioracyjno-regulacyjnych. Istotnym kryterium wykorzystywanym w klasyfikacji map staje siê zasiêg przestrzenny prezentowanego obszaru, który mo¿na interpretowaæ w kategorii ca³ego terytorium danego pañstwa, regionu, jednostki RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ hydrograficznej lub województwa. W przypadku niektórych rejonów Polski, na przyk³ad Wielkopolski, Yród³a informacji o stanie oerodowiska przyrodniczego i jego przeobra¿eniach na przestrzeni od XVII do XIX w. obejmuj¹ bardzo zró¿nicowane, polskie, ale g³ównie pruskie, zbiory kartograficzne. 1. Okres kartografii regionalnej ­ mapy przegl¹dowe (XVI­XVII w.) Wiek XVI i XVII w dziejach kartografii zapisa³y siê przede wszystkim jako czas udoskonalenia techniki druku z p³yt miedzianych i powstawania map pañstw oraz regionów w skalach przegl¹dowych. Ówczesne metody pomiarów terenowych nie by³y na tyle precyzyjne, aby móc analizowaæ po³o¿enie obiektów i ich zmiany przestrzenne poprzez nak³adanie warstw informacyjnych na wspó³czesne mapy. Mimo braku kartometrycznooeci i dok³adnooeci przedstawienia ze wzglêdu na ma³e skale stanowi¹ one istotny materia³ kartograficzny do okreoelenia ogólnych cech uk³adu hydrograficznego. Ukazuj¹ce siê od pierwszej po³owy XVI w. mapy ziem polskich, gdzie treoeci¹ szkieletow¹ by³a sieæ hydrograficzna, pocz¹wszy od opracowañ B. Wapowskiego przez W. Grodeckiego i M. Kromera, obarczone s¹ licznymi b³êdami i ma³¹ dok³adnooeci¹, co wynika z faktu, i¿ wykonywane by³y w skali mniejszej od 1 : 1 000 000. Ogólnie mo¿na przyj¹æ, ¿e tylko kierunek g³ównych rzek przedstawiony by³ stosunkowo dok³adnie. Na mapach tego okresu podstawow¹ treoeci¹, co podkreoelono wczeoeniej, by³a zazwyczaj sieæ rzeczna i rytowano j¹ jako pierwsz¹, a nastêpnie uzupe³niano innymi elementami: osadnictwem (miasta, wsie), rzeYb¹ terenu (metoda kopczyków) i lasami (skupiska pojedynczych drzew). Mapy Polski w bardzo ma³ych skalach, dopasowanych do arkuszy, znaj- dowa³y siê w ka¿dym wydaniu atlasów ówczesnego centrum kartograficznego na oewiecie, czyli w Amsterdamie (oficyny Blaeua, Hondiusa, Janssoniusa). Za mapê regionaln¹ najdok³adniej przedstawiaj¹c¹ wody oeródl¹dowe wraz z obszarami podmok³ymi i rozlewiskami z obszaru ówczesnej Polski nale¿y uznaæ pierwsz¹ szczegó³ow¹ mapê województwa poznañskiego ­ Mapa Palatinans Posnaniensis J. Freudenhammera z 1645 r. (KWIATKOWSKA-GADOMSKA, PIETKIEWICZ 1980). Zosta³a ona wydana w Amsterdamie w skali oko³o 1 : 460 000, nastêpnie by³a wielokrotnie przedrukowywana do koñca XVIII w., co wi¹za³o siê ze zmianami skali i zmniejszeniem wartooeci szczegó³owooeci i poprawnooeci interpretacji zakresu treoeci kolejnych przeróbek. W tym przypadku, zak³adaj¹c mo¿liwooeæ wykorzystania omawianej mapy do analiz hydrograficznych, istotne staje siê dotarcie do najwczeoeniejszej kopii tej mapy, tym bardziej ¿e nie zachowa³a siê jej pierwsza edycja. 2. Okres rozwoju topografii opartej na pomiarach metod¹ stolikow¹ (XVIII w.) Pocz¹tek XVIII w. w Europie to okres dok³adnego rozpoznawania oerodowiska przyrodniczego kontynentu, jak równie¿ pomiarów poszczególnych jego elementów. Wzros³a równie¿ wtedy produkcja kartograficzna dla celów wojskowych, administracyjnych i gospodarczych. Dziêki wprowadzeniu nowych instrumentów do pomiarów topograficznych oraz wykorzystaniu obserwacji astronomicznych dotycz¹cych lokalizacji wielu punktów zwiêkszy³a siê tak¿e dok³adnooeæ opracowañ kartograficznych. Zaczêto równie¿ tworzyæ mapy topograficzne, wykorzystuj¹c wyniki pomiarów przeprowadzonych metod¹ stolikow¹, które uwzglêdnia³y najistotniejsze elementy przyrodnicze, gospodarcze, komunikacyjne albo wa¿ne z punktu widzenia wojskowooeci. Dok³adna mapa sta³a siê niezbêdna zarówno do sprawowania rz¹dów, jak i prowadzenia wojen. W tym czasie powstawa³y przede wszystkim mapy topograficzne charakteryzuj¹ce siê wysokim poziomem edytorskim, co by³o zgodne z kanonami szko³y francuskiej. W przypadku opisu i charakterystyki elementów oerodowiska przyrodniczego Wielkopolski konieczne jest w³¹czenie do badañ i analiz przestrzennych opracowañ kartografii pruskiej. Oko³o po³owy XVIII w. zaczêto opracowywaæ w Prusach mapy czêoeci ziem polskich granicz¹cych z tym pañstwem, co wi¹za³o siê z zaborczymi planami Fryderyka II. Pomiary prowadzono w czasie stacjonowania wojsk pruskich na terenie OEl¹ska i Wielkopolski. Powsta³y wówczas mapy OEl¹ska i pogranicza polsko-oel¹skiego Ch. von Wrede w skali 1 : 33 333 (1747­ ­1753). W latach 1772­1773 pruscy topografowie, na rozkaz Fryderyka II, sporz¹dzili tajne zdjêcie wojskowe Wielkopolski w skali 1 : 87 500 (BUCZEK 1935). Pracami kartograficznymi kierowa³ major T.P. von Pfau. Omawiana mapa ma po³udniow¹ orientacjê i wydana zosta³a drukiem w formie tajnej w roku 1778. Kontynuacj¹ tych dzia³añ by³a mapa prezentuj¹ca znaczn¹ czêoeæ wschodnich Niemiec, tzw. Kabinettskarte, opracowana w latach 1767­1780, w skalach od 1 : 24 000 do 1 : 90 000, przez F. von Schmettau'a (MADEJ 1987). Wszystkie te mapy mia³y charakter wojskowy i znajdowa³y siê w tajnym zbiorze map Fryderyka II, tzw. Kartenkammer do 1919 r. (SCHARFE 1972). Pozosta³y w rêkopisie i nie zosta³y dot¹d wydane, a obecnie znajduj¹ siê w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie (KANIECKI 2007). Ostatnie lata I Rzeczypospolitej przynios³y powa¿ne osi¹gniêcia w zakresie kartografii i ujêcia ówczesnego województwa poznañskiego na mapach ca³ego kraju. W 1772 r. w Pary¿u ukaza³a siê Carte de la Pologne... G. Rizzi-Zannoniego, opracowana w skali oko³o 1 : 692 000. Szczególne jednak zas³ugi po³o¿y³ tu najwybitniejszy kartograf polski XVIII w. ­ K. de Perthees, który jako geograf królewski sta³ siê twórc¹ atlasu województw Polski w skali oko³o 1 : 225 000 (1783­1804). Nastêpny okres rozwoju topografii zwi¹zany by³ ju¿ w dok³adnymi pomiarami terenowymi opartymi na triangulacji. W Wielkopolsce pierwsze wydanie mapy stolikowej (Ur-Messtischblätter) opracowanej na podstawie osnowy triangulacyjnej w skali 1 : 25 000 rozpoczê³o siê w latach 30. XIX w. (JANKOWSKA 1993). Dokonany przegl¹d i analiza dawnych przekazów kartograficznych w aspekcie prezentacji wód oeródl¹dowych pozwoli³y wydzieliæ dwie zasadnicze ich grupy. Jedn¹ z nich stanowi¹ materia³y kartometryczne charakteryzuj¹ce siê du¿¹ dok³adnooeci¹ odtworzenia rzeczywistych stosunków wodnych. Powsta³y one jednak ju¿ po zasadniczych przemianach dolin rzecznych zwi¹zanych z antropopresj¹, a wiêc w drugiej po³owie XIX w., co nie pozwoli³o na zarejestrowanie ich quasi-naturalnego charakteru. W drugiej grupie znalaz³y siê przekazy kartograficzne powsta³e przed wprowadzeniem na wiêksz¹ skalê prac regulacyjno-melioracyjnych w obrêbie dolin rzecznych, a zatem umo¿liwiaj¹ce odtworzenie stanu quasi-naturalnego uk³adu sieci hydrograficznej obszaru. Jednak w tym przypadku elementem utrudniaj¹cym ocenê ich przydatnooeci w badaniach przemian obiektów wodnych w okreoelonym czasie jest brak kartometrycznooeci i dok³adnooeci przedstawiania wybranych cech oerodowiska przyrodniczego. Ówczesne metody pomiarów terenowych nie by³y na tyle precyzyjne, aby móc analizowaæ po³o¿enie obiektów i ich zmiany przestrzenne poprzez nak³adanie informacji na materia³y kartometryczne. Podstawo- RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ w¹ technik¹ pozostawa³ tzw. okomiar (BUCZEK 1935). Uwzglêdniaj¹c powy¿sze stwierdzenia, w dalszej czêoeci opracowania zaprezentowano przyk³ad analizy wizualnej jako podstawowej kartograficznej metody badañ, stosowanej do porównania nie w pe³ni kartometrycznych Yróde³. Problem wykorzystania nie w pe³ni kartometrycznych materia³ów do analizy zmiennooeci i rekonstrukcji uk³adów przestrzennych systemów rzecznych przedstawiono na przyk³adzie dolnego odcinka biegu Warty, prezentowanego w ró¿nej formie graficznej na mapach z XVIII w. ANALIZA WIZUALNA RÓDE£ NIE W PE£NI KARTOMETRYCZNYCH Na obszarze Polski prace odwodnieniowe na terenach podmok³ych oraz dzia³ania regulacyjne koryt rzecznych zosta³y przeprowadzone na wiêksz¹ skalê dopiero w XIX w. Do regionów o najwiêkszym stopniu przemian w zakresie stosunków wodnych zalicza siê Wielkopolskê, a w jej granicach szczególnie doliny rzek Warty, Noteci i Prosny. Mo¿na zatem przyj¹æ, ¿e Warta, jak i wiêkszooeæ rzek na obszarze Wielkopolski, zachowa³y w XVIII w. charakter rzek quasi-naturalnych. Prace regulacyjne prowadzone na nich jeszcze w XVI w. mia³y najczêoeciej charakter krótkotrwa³y i obejmowa³y na ogó³ oczyszczenie g³ównego koryta rzek z ró¿nego rodzaju przeszkód utrudniaj¹cych ¿eglugê. Zaliczyæ do nich mo¿emy usuniêcie pozosta³ooeci dawnych konstrukcji hydrotechnicznych (jazów, progów czy grobli), zatopionych pni drzew, tworz¹cych niekiedy poprzez ich spiêtrzenie lokalne zapory nagromadzonych g³azów i kamieni lub piaszczystych ³ach w strefach przyleg³ych do nurtu. Rzeki Wielkopolski, jako typowe rzeki nizinne, charakteryzowa³y siê krêtym biegiem i stosunkowo niskim spadkiem pod³u¿nym (< 0,5), co by³o przyczyn¹ stosunkowo wolnego sp³ywu wód wezbraniowych, wystêpowaniem licznych i rozleg³ych p³ycizn w obrêbie ich koryt. Dalsz¹ konsekwencj¹ by³y czêste zmiany biegu rzek, szczególnie w czasie wezbrañ (KANIECKI 2004). Bagnisty charakter dolin rzecznych i ich niedostêpnooeæ ogranicza³y ich poznanie do wa¿niejszych punktów po³o¿onych nad rzekami, traktowanymi jako g³ówne elementy komunikacyjne. By³y nimi najczêoeciej przejoecia na groblach przez dolinê, mosty, miejsca bardziej wyniesione na obszarze wysoczyznowym w s¹siedztwie doliny rzecznej czy osada b¹dY miasto. OEcis³e okreoelenie Yróde³ cieków, bior¹cych czêsto pocz¹tek z rozleg³ych obszarów bagiennych, nasuwa powa¿ne trudnooeci, zw³aszcza wobec zmian, jakie wprowadzi³y prace melioracyjne dokonywane najczêoeciej w drugiej po³owie XIX w. w stosunkach hydrograficznych, a w szczególnooeci w poziomie wód powierzchniowych i p³ytkich wód podziemnych oraz w kierunkach ich odp³ywów. Na dawnych mapach, do czasu szerokiego zastosowania metody triangulacyjnej, dok³adnooeæ przedstawienia biegu rzek zwi¹zana by³a z dok³adnooeci¹ oznaczenia miast i osiedli, w s¹siedztwie których rzeka przep³ywa³a. Poprawnie oznaczone s¹ te odcinki rzek, które znajduj¹ siê w s¹siedztwie gêstej sieci osadniczej, natomiast odcinki rzek o rzadszych punktach odniesienia charakteryzuj¹ siê czêsto przebiegiem odbiegaj¹cym od rzeczywistooeci. Ogólny kierunek rzek na ogó³ przedstawiany jest poprawnie, choæ czêsto przesuniêty wzglêdem siatki kartograficznej lub sieci osadniczej. Niedostêpnooeæ dolin, szczególnie du¿ych, zwi¹zana z ich zabagnieniem, ogranicza³a poznanie biegu cieków tylko do najwa¿niejszych ich charakterystyk. Nawet wyznaczenie przebiegu g³ównego koryta takiego cieku by³o niekiedy niemo¿liwe. Opisuj¹cy dawne przebiegi koryt dolnych biegów Warty i Noteci przedstawiali je jako rzeki b³¹dz¹ce, dziel¹ce siê na mnóstwo odnóg, które zajmowa³y praktycznie ca³e dno doliny czy pradoliny, w obrêbie której w czasie trwania wezbrañ wiosennych tworzy³y siê olbrzymie zastoiska wody. W przypadku rzek nizinnych, charakteryzuj¹cych siê zawi³ym biegiem, licznymi ramionami i odnogami, tendencj¹ do czêstych zmian przebiegu koryta i wynikaj¹c¹ z tego obecnooeci¹ licznych starorzeczy, trudno mówiæ o dok³adnym okreoeleniu zmian ich przebiegu. W zasadzie do po³owy XVIII w. dno doliny Odry i pradoliny Noteci w czasie wezbrañ zalewane by³y w ca³ooeci. Niski ich spadek pod³u¿ny utrudnia³ sp³yw wód wezbraniowych, by³y to zatem obszary trwale podmok³e. Odra bêd¹ca odbiornikiem wód Warty, ze swymi licznymi ramionami i odnogami oraz krzywiznami, nie umo¿liwia³a szybkiego odprowadzenia wód. W czasie wezbrañ Odry równie¿ czêsto dochodzi³o do podpiêtrzenia wód Warty w jej ujoeciowym odcinku b¹dY nawet do wlewów wód Odry w ujoeciowy odcinek pradoliny. Dlatego tereny te nie nadawa³y siê do trwa³ego zamieszkania i u¿ytkowania. Osadnictwo o charakterze rozproszonym skupia³o siê na wy¿ej po³o¿onych miejscach w obrêbie terasy zalewowej b¹dY na wy¿szych terasach przy zboczach pradoliny, a nieliczna tam ludnooeæ zajmowa³a siê hodowl¹ zwierz¹t lub rybactwem. Ochron¹ przed zalewami powodziowymi by³a ucieczka na wy¿sze poziomy terasowe lub, co czêsto mia³o miejsce w dolinie Odry, na nasypy wysokie na wysokooeæ domu. Po ka¿dym wezbraniu rzeki tworzy³y nowe koryta, co stwarza³o ci¹g³e problemy z okreoelaniem praw do u¿ytkowania lub w³asnooeci poszczególnych gruntów. Sieæ hydrograficzna stanowi³a wtedy podstawow¹ osnowê dla oznaczenia granic poszczególnych gruntów. Problemy w wykorzystaniu rêkopioemiennych obrazów kartograficznych do oceny stanu i przemian oerodowiska wodnego zosta³y przedstawione na podstawie analizy trzech map pochodz¹cych z ró¿nych okresów, tzn. z lat: 1773, 1786 i 1928, ukazuj¹cych dolny bieg Warty. Analiza porównawcza tych materia³ów dotyczy³a zakresu treoeci i sposobu prezentacji elementów hydrograficznych systemu rzecznego Warty, w jej odcinku ujoeciowym do Odry, w ró¿nych okresach jej funkcjonowania i zachodz¹cych przemian antropogenicznych. Wykorzystane mapy z roku 1773 i 1786 powsta³y w okresie istotnych przemian stosunków wodnych, zachodz¹cych w dolinie Odry i Warty za czasów panowania na ziemiach polskich Fryderyka II Wielkiego. W okresie tym realizowano plan budowy drogi wodnej ­ Kana³u Bydgoskiego, ³¹cz¹cego systemy rzeczne Wis³y i Odry. Na obu mapach przedstawiony zosta³ obraz doliny i koryta Warty w drugiej po³owie XVIII w., kiedy Warta p³ynê³a szerok¹, zabagnion¹ dolin¹ kilkoma odnogami, tworz¹c liczne starorzecza i zastoiska, co oewiadczy³o o nieuregulowanym charakterze rzeki i podkreoela³o znaczn¹ z³o¿onooeæ systemu rzecznego. Regulacja Warty nast¹pi³a w okresie 1767­1785 i objê³a osuszanie ³êgów warciañskich, budowê wa³u o wysokooeci oko³o 3 m na odcinku od Gorzowa Wielkopolskiego do Kostrzyna oraz zmianê ujoecia Warty wraz z budow¹ obecnego koryta rzeki, tzw. Kana³u Fryderyka Wilhelma. W latach 1785­1787 przekopano nowy ujoeciowy odcinek Warty, przesuwaj¹c samo ujoecie z pierwotnego, usytuowanego na po³udnie od Starego Miasta w Kostrzynie, obecnie na pó³noc od tej strefy. RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ Ryc. 1. Karte von der Netz und Warthe Bruche, de Anno 1773 (pomniejszony fragment) Fig. 1. Karte von der Netz und Warthe Bruche, de Anno 1773 (a reduced fragment of a map) Na ryc. 1 przedstawiono fragment mapy Karte von der Netz und Warthe Bruche, de Anno 1773, nieznanego autora, wykonanej w skali oko³o 1 : 50 000, a znajduj¹cej siê w zbiorach Zak³adu Narodowego im. Ossoliñskich we Wroc³awiu. Jest to mapa szczegó³owa, przypuszczalnie odzwierciedlaj¹ca rzeczywisty uk³ad sieci rzecznej, jednak w du¿ym stopniu niekartometryczna. Poszczególne odcinki sieci hydrograficznej wykazuj¹ odchylenia zarówno od dok³adnooeci po³udnikowej, jak i równole¿nikowej (PIASECKA 1974), co stwarza problemy w przeprowadzeniu bezpooeredniej analizy porównawczej na prezentowanych mapach. Z analizy uk³adu sieci rzecznej wynika, ¿e pojedyncze koryto Warty wystêpowa³o tylko na krótkich odcinkach, natomiast w dolnym biegu trudno jest wyodrêbniæ je spooeród labiryntu ramion i odnóg. Od Witnicy do ujoecia, tj. na odcinku oko³o 20 km, g³ównym korytem Warty by³a dzisiejsza Stara Warta, która omija³a od strony pó³nocnej rozleg³e bagno z labiryntem odnóg Warty. O przesuwaniu siê g³ównego koryta Warty w odcinku ujoeciowym ku pó³nocy oewiadcz¹ liczne starorzecza, zaznaczone na analizowanej mapie jako Stara Warta (alte Warthe). Sieæ wodna w dolnym biegu Warty w 1773 r., a wiêc w okresie, kiedy wykonano mapê, by³a ju¿ nieco zmodyfikowana przez cz³owieka. Z przekazów historycznych wiadomo, ¿e w XVII w. kilkakrotnie prowadzono prace zwi¹zane z oczyszczaniem i prostowaniem koryta Warty od Pyzdr a¿ do ujoecia (KANIECKI 2004). Od po³owy XVIII w. prowadzono w tym rejonie prace regulacyjne jej g³ównego koryta, a ponadto wykonano kana³y i rowy melioracyjne odwadniaj¹ce boczne partie doliny Warty. Na ryc. 2 przedstawiono fragment mapy D.K. Sotzmanna (Zbiory PTPN w Poznaniu) Das Warthe Bruch mit Bevorhebung Des Deich und Canalsystems sowie der Besitzverhältnisse nach Dem status v. 1786, w skali oko³o 1 : 80 000, gdzie Ryc. 2. D.K. Sotzmann Das Warthe Bruch mit Bevorhebung Des Deich und Canalsystems sowie der Besitzverhältnisse nach Dem status v. 1786 (pomniejszony fragment) Fig. 2. D.K. Sotzmann Das Warthe Bruch mit Bevorhebung Des Deich und Canalsystems sowie der Besitzverhältnisse nach Dem status v. 1786 (a reduced fragment of a map) wyrysowane zosta³y plany regulacji rzeki oraz budowy grobli i systemu kana³ów. Obie mapy, których fragmenty zosta³y zamieszczone na ryc. 1 i 2, s¹ rêkopioemienne, przy czym mapa z 1773 r. wykonana jest na wy¿szym poziomie edytorskim g³ównie ze wzglêdu na zastosowanie barw, starannie wykonane opisy i deseñ rooelinnooeci oraz pocieniowanie krawêdzi wysp na rozlewiskach Warty. Mapa ta przedstawia równie¿ formy u¿ytkowania terenu i rozmieszczenie jednostek osadniczych. Natomiast mapê Sotzmanna z 1786 r. mo¿na traktowaæ bardziej jako szkic terenowy. Porównuj¹c ryc. 1 i 2, mo¿na uznaæ, ¿e uk³ad sieci rzecznej na dwóch mapach z XVIII w. jest podobny przede wszystki przez brak wyodrêbnienia g³ównego koryta Warty. Na mapie J.F. Christiany'ego Generallkarte der Oder von Frankfurt bis Hohensaaten g³ówne koryto Warty oznaczone jako Warthe Fluss ma przebieg równoleg³y do Sonnenburgische Fahrt (odnoga), a ujoecie do Odry znajdowa³o siê wtedy na po³udnie od Kostrzynia, w strefie maksymalnej krzywizny jej koryta (SCHARFE, SCHEERSCHMIDT 2000). Elementem wspólnym na analizowanych mapach jest natomiast najbardziej na pó³noc wysuniêta odnoga Warty, nosz¹ca nazwê Schnelle Warte. Wszystkie ramiona rzeczne zosta³y zaprezentowane w postaci liniowych i powierzchniowych elementów o przybli¿onej szerokooeci, jednak o nieregularnych konturach. Taka graficzna prezentacja oddaje ogólny charakter uk³adu hydrograficznego, ale istot¹ analizy staje siê kartometrycznooeæ tych dwóch Yróde³. W tym przypadku dotyczy to wymiernych parametrów, np.: liczby, d³ugooeci i szerokooeci ramion, zmiennooeci szerokooeci (wielkooeæ powierzchni wodnej), stopnia krêtooeci rzeki oraz mo¿li- RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ wooeci okreoelenia g³ównych kierunków sp³ywu wód. Na obu mapach na obszarze przyleg³ym do twierdzy Kostrzyn wystêpuje Jezioro Kostrzyñskie (Grosse See ­1773, Custriner See ­ 1786), którego kszta³t, powierzchnia i zasiêg znacznie siê ró¿ni¹. Ró¿nice dotycz¹ równie¿ wielkooeci i kszta³tu wysp zaznaczonych w strefie jeziora na obu przekazach. Na mapie z 1773 r. w strefie Grosse See zaznaczono Sonnenburgische Fahrt, jedn¹ z wiêkszych i bardziej charakterystycznych odnóg Warty. Precyzyjniejsze wnioski dotycz¹ce ró¿nic i podobieñstw w zakresie prezentacji treoeci i sposobów odwzorowania elementów hydrograficznych mo¿na wyci¹gn¹æ dopiero z zastosowaniem nastêpnego etapu kartograficznej metody badañ, w tym przypadku analizy porównawczej na³o¿onych na siebie dwóch uk³adów hydrograficznych. Przygotowanie map pochodz¹cych z ró¿nych okresów do analizy porównawczej przede wszystkim wi¹¿e siê z wyborem sposobu zapisu danych przestrzennych ­ tu po³¹czono wzorzec wektorowy i rastrowy. W celu uzyskania czytelnego obrazu dla map z XVIII w. przyjêto okreoelony sposób wektoryzacji sieci rzecznej. Na mapie z 1773 r., dla stosunkowo ma³ej szerokooeci cieków, zastosowano digitalizacjê liniow¹ i powierzchniow¹, natomiast na mapie z 1786 r., ze wzglêdu na wiêksz¹ szerokooeæ cieków, przede wszystkim digitalizacjê powierzchniow¹ (ryc. 3 i 4). Wybór sposobu wektoryzacji jest istotnym punktem przygotowania materia³u do analizy, poniewa¿ decyzja o modelu zapisu danych wp³ywa bezpooerednio na jej wynik. Do w³aoeciwej edycji wybrano, oprócz szerokooeci linii, niemniej wa¿n¹ zmienn¹ graficzn¹ ­ barwê. W celu usprawnienia analizy wizualnej nale¿y korzystaæ z kolorów kontrastowych i nawet wskazane jest wzmocnienie krawêdzi powierzchni natê¿eniem barwy. Na ryc. 5 zaprezentowano wynik wektoryzacji po nadaniu atrybutu koloru (czer- Ryc. 3. Karte von der Netz und Warthe Bruche, de Anno 1773 ­ wektoryzacja Fig. 3. Karte von der Netz und Warthe Bruche, de Anno 1773 ­ Vectorisation Ryc. 4. Karte von der Netz und Warthe Bruche, de Anno 1773 ­ wektoryzacja Fig. 4. Karte von der Netz und Warthe Bruche, de Anno 1773 ­ Vectorisation Ryc. 5. Porównanie uk³adu sieci hydrograficznej przy ujoeciu Warty na podstawie map z 1773 i 1786 r. Fig. 5. Comparison of the hydrographic network at the mouth of the Warta on the basis of maps from 1773 and 1786 RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ wony, zielony) i wzmocnieniu natê¿enia barwy dla krawêdzi powierzchni. Dziêki na³o¿eniu wektoryzowanych linii i powierzchni mo¿na wyci¹gn¹æ precyzyjniejsze wnioski w stosunku do tych, które mo¿na wysnuæ bezpooerednio na podstawie analizy wizualnej dwóch fragmentów map (ryc. 1 i 2). Na ryc. 5 dla stanu okreoelonego w 1786 r. (zieleñ) charakterystyczna jest przede wszystkim mniejsza liczba cieków i wyraYnie szersze koryta ni¿ na obrazie z 1773 r. (czerwieñ). Generalnie nale¿y stwierdziæ du¿e ró¿nice w przebiegu rozpatrywanego systemu rzecznego dolnego biegu Warty. Dla mapy D.K. Sotzmanna charakterystyczna jest wiêksza liczba przedstawionej powierzchni wodnej, co nie musi wynikaæ z rzeczywistego stanu, ale przede wszystkim z przyjêtego przez autora sposobu rysowania. Z kolei podcieniowanie krawêdzi koryt cieków przez autora mapy z 1773 r. z jednej strony przyczyni³o siê do podniesienia walorów plastycznych, ale z drugiej utrudnia okreoelenie szerokooeci odnóg rzeki. Ze wzglêdu na brak kartometrycznooeci uwzglêdnionych przekazów nie mo¿na w sposób jednoznaczny przeprowadziæ charakterystyki ilooeciowej sieci hydrograficznej, na przyk³ad okreoeliæ liczbê i d³ugooeæ cieków oraz zmianê gêstooeci sieci rzecznej odwzorowanych okresów. Natomiast du¿y stopieñ skomplikowania uk³adu sieci rzecznej, w tym brak wyodrêbnienia koryta g³ównego cieku oraz brak mo¿liwooeci okreoelenia po³o¿enia geograficznego i rzêdnych wysokooeciowych obiektów hydrograficznych, wyklucza mo¿liwooeæ przeprowadzenie analiz w zakresie oceny stopnia krêtooeci i rozwiniêcia rzeki czy zmian jej spadku wzd³u¿ ca³ego biegu. W celu porównania przebiegu dolnego biegu Warty prezentowanego na mapach z XVIII w. do stanu zarejestrowanego po przemianach antropogenicz- nych wybrano mapê Wojskowego Instytutu Geograficznego z 1928 r. w postaci obrazu rastrowego (ryc. 6). Wybór tej mapy w modelu rastrowym nie by³ przypadkowy, poniewa¿ zawarta w niej treoeæ sytuacyjna (poza wodami) przedstawiona jest w czerni. Na³o¿one czerwone i zielone wektory z zastosowaniem odpowiedniej przezroczystooeci umo¿liwiaj¹ rozpoznanie w³aoeciwych proporcji i odniesienie w przestrzeni geograficznej. Natomiast niebieskie wody na mapie WIG s¹ na tyle widoczne, ¿e jest mo¿liwe porównanie przebiegu zasadniczych cieków na trzech kartograficznych obrazach. W przeprowadzonej analizie nie zastosowano transformacji treoeci kartograficznej ze wzglêdu na brak jednoznacznych punktów odniesienia, szczególnie na obszarze rozlewiska Warty. Na³o¿enie zwektoryzowanych elementów z obu map z XVIII w. wi¹¿e siê z problemem ich niepe³nej kartometrycznooeci. W tym przypadku przyjêto wspóln¹ skalê oraz mo¿liwie przybli¿one na³o¿enie zabudowy miejscowooeci i wschodniego zakola Odry. Nie zastosowano transformacji zmieniaj¹cej wzajemne po³o¿enie punktów wyznaczaj¹cych obiekty wektorowe. Zastosowanie automatycznych transformacji w tym przypadku nie by³o konieczne, poniewa¿ ju¿ przy na³o¿eniu dwóch rêkopioemiennych obrazów na mapê z 1928 r. stwierdzono brak ich kartometrycznooeci (ryc. 6). Podstawow¹ kartograficzn¹ metod¹ badañ, jak¹ mo¿na by³o zastosowaæ w omawianym przypadku, by³a analiza wizualna map. Wed³ug K.A. SALISZCZEWA (2003) analiza wizualna map (tu: nak³adanie bez stosowania automatycznych, czyli zniekszta³caj¹cych tak¿e przypadkowo elementów niekartometrycznego obrazu) pozwala przede wszystkim na: dostrze¿enie specyfiki form i osobliwooeci przestrzennego rysunku zjawisk i obiek- Ryc. 6. Porównanie uk³adu sieci hydrograficznej przy ujoeciu Warty na podstawie map z 1773, 1786 i 1928 r. Fig. 6. Comparison of the hydrographic network at the mouth of the Warta on the basis of maps from 1773, 1786 and 1928 tów, ustalenie prawid³owooeci ich rozmieszczenia, ujawnienie powi¹zañ przestrzennych i ocenê sytuacji dynamicznych. Istotnym jednak problemem w analizie wizualnej map pod k¹tem oceny ich przydatnooeci w badaniach stanu i zmiennooeci elementów hydrograficznych jest odpowiednie przygotowanie materia³ów Yród³owych, czêsto zró¿nicowanych ze wzglêdu na czas powstania i zakres prezentowanej treoeci. Takie podejoecie daje mo¿liwooeæ charakterystyki i oceny dawnych przekazów kartograficznych, zw³aszcza o ma³ym stopniu kartometrycznooeci, w aspekcie prezentacji wybranych elementów oerodowiska przyrodniczego. Na podstawie przeprowadzonej analizy porównawczej sposobu przedstawienia odcinka ujoeciowego Warty na mapach pochodz¹cych z ró¿nych okresów mo¿na stwierdziæ, ¿e istotn¹ rolê w jego prezentacji graficznej odgrywa³a miêdzy innymi fantazja autora lub przyjêta przez niego maniera rysowania (szkicowania), a czêsto równie¿ okres, w którym dokonywano obserwacji i pomiarów. W przypadku realizowania ich w czasie trwania stanów wysokich, kiedy rzeka p³ynê³a ca³¹ szerokooeci¹ terasy zalewowej lub kiedy rozdziela³a siê na liczne ramiona i odnogi, bieg rzeki by³ bardzo skomplikowany, z licznymi zakrêtami, ramionami i bifurkacj¹. Natomiast w czasie stanów niskich przedstawiano nieco uproszczony przebieg sieci o wzglêdnie prostoliniowym przebiegu. W przypadku prowadzenia analiz porównawczych uk³adu sieci rzecznej i jej zmiennooeci przestrzennej nale¿y mieæ na uwadze fakt ma³ej dostêpnooeci dolin rzecznych ze wzglêdu na ich bagnistooeæ w okresie przedregulacyjnym i przedmelioracyjnym, a wiêc jeszcze w XVIII w. St¹d te¿ autorzy wielu map, nie widz¹c dok³adnie przebiegu koryta rzecznego, czêsto zaznaczali tylko jego orientacyjny przebieg. Krêtooeæ rzeki lub wê¿ykowaty RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ jej bieg, prezentowany na wielu mapach ukazuj¹cych siê do XIX w. wynika³, jak stwierdzono, z maniery rysunku. Dotyczy³o to g³ównie sposobu przerysowanego meandrowania, u¿ywanego jako powszechna technika prezentacji rzek na mapach od XVI w., gdzie czêsto zakrêty, krzywizny lub meandry nie odpowiada³y rzeczywistooeci. WNIOSKI Przegl¹d materia³ów kartograficznych ukazuj¹cych siê na prze³omie XVIII i XIX w., dokonany w aspekcie prezentacji wód oeródl¹dowych w Polsce, oraz mo¿liwooeci odtworzenia, na podstawie pozyskanych z nich informacji, stanu quasi-naturalnego stosunków hydrograficznych wybranego obszaru pozwala na okreoelenie nastêpuj¹cych wniosków: · W celu uzyskania w miarê wiarygodnych informacji o stanie quasi-naturalnym stosunków wodnych dla warunków polskich nale¿y siêgaæ do obrazów kartograficznych sprzed XIX w., które prezentuj¹ sytuacjê do czasu prowadzenia na wiêksz¹ skalê prac regulacyjno-melioracyjnych. · Jako Yród³a kartograficzne odwzorowuj¹ce uk³ad stosunków hydrograficznych o ma³ym stopniu przekszta³cenia nale¿y przyj¹æ zarówno mapy wód oeródl¹dowych w ró¿nych skalach, jak równie¿ mapy topograficzne wykonywane metod¹ stolikow¹ w XVIII w. · Mapy zwi¹zane z okresem kartografii regionalnej, powsta³e w XVI­XVII w., zosta³y opracowane w ma³ych skalach i jako obarczone stosunkowo du¿ymi b³êdami mog¹ zostaæ wykorzystane jedynie do identyfikacji ogólnych cech oerodowiska przyrodniczego. · Mapy rêkopioemienne z XVIII w., które czêsto mo¿na uznaæ za szkice te- renowe, s¹ istotnym Yród³em wiedzy o oerodowisku wodnym i jego przemianach, jednak nie mog¹ stanowiæ podstawy analiz kartometrycznych. · Za w pe³ni kartometryczne Yród³a informacji o stosunkach wodnych nale¿y uznaæ mapy topograficzne wykonywane dopiero w okresie wprowadzenia triangulacji w XIX w. · W³aoeciw¹ kartograficzn¹ metod¹ badañ w przypadku porównywania sposobów prezentacji elementów hydrograficznych na zró¿nicowanych ze wzglêdu na treoeæ oraz pochodz¹cych z ró¿nych okresów materia³ach kartograficznych wydaje siê analiza wizualna map. · Wybór wymiernych parametrów podlegaj¹cych analizie powinien zostaæ podporz¹dkowany kartometrycznej jakooeci materia³u Yród³owego. · Du¿e mo¿liwooeci w zakresie analizy wizualnej map daje wybór ³¹czenia zapisu rastrowego i wektorowego elementów treoeci mapy oraz odpowiednie metody wektoryzacji. Analizuj¹c przekazy kartograficzne z drugiej po³owy XVIII w., których g³ównym elementem treoeci s¹ wody oeródl¹dowe Polski, uznano, ¿e mapy rêkopioemienne, tworzone jeszcze przed okresem zastosowania pomiarów terenowych opartych na triangulacji, stanowi¹ bogate Yród³o informacji o stanie i stopniu przekszta³ceñ stosunków wodnych. S¹ to jednak przekazy o ró¿nym poziomie kartometrycznooeci oraz sposobie prezentacji treoeci hydrograficznej, co ogranicza ich przydatnooeæ w analizach przestrzennych. W celu szczegó³owej rekonstrukcji stosunków wodnych na danym obszarze konieczne jest uwzglêdnienie, oprócz materia³ów kartograficznych, równie¿ historycznych materia³ów Yród³owych oraz wyników badañ archeologicznych i geologicznych. LITERATURA BUCZEK K., 1935: Prace kartografów pruskich w Polsce za czasów Stanis³awa Augusta na tle wspó³czesnej kartografii polskiej. Pr. Kom. Atlasu Historycznego Polski, z. 3, Kraków, 115­305. JANKOWSKA M., 1993: Okolicznooeci i sposób opracowania pruskiej mapy topograficznej z I po³owy XIX wieku w skali 1 : 25 000. Roczn. Akad. Roln. w Poznaniu, 38­45. KANIECKI A., 2004: Poznañ. Dzieje miasta wod¹ pisane. PTPN, Poznañ. KANIECKI A., 2007: Atrakcyjnooeæ starych przekazów kartograficznych dla wspó³czesnych badañ oerodowiskowych. [W:] B. Medyñska-Gulij, L. Kaczmarek (red.), Informacja geograficzna w kszta³towaniu i ochronie oerodowiska przyrodniczego. Bogucki Wyd. Nauk., Poznañ, 11­22. KWIATKOWSKA-GADOMSKA G., PIETKIEWICZ S., 1980: Mapa Palatinatus Posnaniensis Jerzego Freudenhammera. Stud. i Mater. z Dziejów Nauki Polskiej, C 24. MADEJ J., 1987: ,,Polonia... 1770" Karola de Pertheesa na tle osiemnastowiecznej kartografii Recenzent: prof. zw. dr hab. Adam Choiñski polskiej i krajów ooeciennych. Bibl. Narod. Zak³. Zb. Kart., Zab. Pol. Kart., z. 6. Warszawa. MIKULSKI Z., 1978: Zarys historii hydrologii na ziemiach polskich. [W:] A. Biswas (red.), Historia hydrologii. PWN, Warszawa. MUSALL H., 1986: Binnengewässerkarte. [W:] I. Kretschmer, J. Dörflinger, F. Wawrik (red.), Lexikon zur Geschichte der Kartographie. Wyd. Franz Deuticke, Wiedeñ, 91­ ­94. PIASECKA J., 1974: Zmiany hydrograficzne doliny Warty w okresie ostatnich 200 lat. Czas. Geogr., t. XLV, z. 4, 229­238. SALISZCZEW K.A., 2003: Kartografia ogólna, wyd. III, B. Horodyskiego (red.). Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 267­268. SCHARFE W., 1972, Abriss der Kartographie Brandenburgs 1771­1821, Berlin, New York. SCHARFE W., SCHEERSCHMIDT H., 2000: Berlin-Brandenburg im Kartenbild. Staadtsbibliothek zu Berlin, Berlin. SIRKO M. 1999, Zarys historii kartografii. Wyd. Marii Curie-Sk³odowskiej, Lublin. SUROWIECKI W., 1811: O rzekach i sp³awach krajów Ksiêstwa Warszawskiego. Warszawa. Zak³ad Hydrologii i Gospodarki Wodnej Instytut Geografii Fizycznej i Kszta³towania OErodowiska Przyrodniczego Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu OLD MAPS AS A SOURCE OF INFORMATION ABOUT INLAND WATERS AND THE EXTENT OF THEIR MAN-MADE TRANSFORMATIONS Summary An analysis was made of cartographic works appearing from the mid-18th to the 19th centuries with inland waters of Poland as the principal element of their content. Maps of inland waters and general-purpose maps were discussed, including the scale criterion and cartometric reliability, as basic cartographic sources presenting and interpreting hydrographic elements. The problem of the use of cartographic material which is not fully cartometric in a spatial reconstruction of river systems was presented on the example of the lower Warta River near its junction with the Oder River in the Kostrzyn area. Two manuscript maps from the 18th century (1773 and 1786) were analysed to compare their ways of presenting basic elements of a river system and to assess their reliability when reconstructing the directions and scope of change in water conditions resulting from the human impact. Additionally, the content of the two maps was compared with the picture of the lower Warta reaches as presented on a map from 1928, which is a fully cartometric material. It was decided that manuscript maps, prepared before the times of field measurements, based on triangulation were a rich source of information about the state and degree of transformation of inland waters; however, their varying cartometric reliability and ways of presentation of the hydrographic content limit their usefulness in spatial analyses. Materials concerning water conditions that can RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ ditions in a given area, it is necessary to take into consideration not only cartographic works, but also historical source materials and the results of archeological and geological studies. be regarded as fully cartometric are only topographic maps constructed after triangulation had been introduced in the 19th century. In order to attempt a detailed reconstruction of water con- http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Badania Fizjograficzne nad Polska Zachodnia de Gruyter

Old Maps as a Source of Information About Inland Waters and the Extent of Their Man-Made Transformations

Download PDF
18 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/old-maps-as-a-source-of-information-about-inland-waters-and-the-extent-xir4pcRfrU

References (1)

Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2008 by the
ISSN
2081-6014
DOI
10.2478/v10116-009-0002-4
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

DOI: 10.2478/v10116-009-0002-4 BADANIA FIZJOGRAFICZNE NAD POLSK¥ ZACHODNI¥ Seria A ­ Geografia Fizyczna, Tom 59: 11­27 2008 RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ DAWNE MAPY JAKO RÓD£O INFORMACJI O WODACH OERÓDL¥DOWYCH I STOPNIU ICH ANTROPOGENICZNYCH PRZEOBRA¯EÑ ZARYS TREOECI W opracowaniu dokonano analizy przekazów kartograficznych ukazuj¹cych siê na prze³omie XVIII i XIX w., których g³ównym elementem treoeci s¹ wody oeródl¹dowe Polski. W zakresie sposobów przedstawiania i interpretacji elementów hydrograficznych jako podstawowe Yród³a kartograficzne omówiono, uwzglêdniaj¹c kryterium skali i kartometrycznooeci, mapy wód oeródl¹dowych oraz mapy ogólnogeograficzne. Problem wykorzystania nie w pe³ni kartometrycznych materia³ów kartograficznych do odtworzenia i rekonstrukcji przestrzennych uk³adów systemów rzecznych rozpatrywano na przyk³adzie dolnego biegu Warty przy ujoeciu do Odry, w rejonie Kostrzyna. Analizie poddano dwie rêkopioemienne mapy z XVIII w. (1773 i 1786), porównuj¹c sposoby przedstawiania na nich zasadniczych elementów sieci rzecznej oraz dokonuj¹c oceny ich wiarygodnooeci w zakresie mo¿liwooeci odtworzenia kierunków i zasiêgu przemian stosunków wodnych zwi¹zanych z antropopresj¹. Dodatkowo treoeæ obu map odniesiono do obrazu dolnego odcinka Warty, zarejestrowanego na mapie z 1928 r., stanowi¹cej materia³ w pe³ni kartometryczny. Uznano, ¿e mapy rêkopioemienne, tworzone jeszcze przed okresem zastosowania pomiarów terenowych opartych na triangulacji, stanowi¹ bogate Yród³o informacji o stanie i stopniu przekszta³ceñ wód oeródl¹dowych, jednak ró¿ny poziom ich kartometrycznooeci oraz sposób prezentacji treoeci hydrograficznej ograniczaj¹ ich przydatnooeæ w analizach przestrzennych. WPROWADZENIE Dla ró¿nego typu analiz zwi¹zanych z obszarow¹ i czasow¹ zmiennooeci¹ stosunków wodnych konieczne jest odniesienie aktualnego stanu do warunków przesz³ych. Du¿¹ rolê w tym zakresie pe³ni¹ stare przekazy kartograficzne, które stanowi¹ wa¿n¹ dokumentacjê dotycz¹c¹ ówczesnego rozpoznania oraz stopnia ingerencji cz³owieka w stan oerodowiska wodnego poszczególnych terenów. W zakresie po³o¿enia geograficznego obiektem o najwiêkszym stopniu rozpoznania, obok osad oraz dróg, by³a sieæ rzeczna, która tworzy³a najczêoeciej podstawowy element orientacyjny treoeci starych przekazów kartograficznych. St¹d dawne mapy i plany wykorzystywane s¹ jako istotne i bogate Yród³o informacji o strukturze sieci hydrograficznej, zw³aszcza uk³adzie i kszta³cie sieci rzecznej w poszczególnych okresach jej przemian, zachodz¹cych zarówno pod wp³ywem czynników naturalnych, jak i antropogenicznych. Dla warunków polskich jako stan quasi-naturalny stosunków wodnych mo¿na przyj¹æ sytuacjê sprzed XIX w., a wiêc do czasu przeprowadzenia na wiêksz¹ skalê prac odwodnieniowych na terenach podmok³ych oraz dzia³añ regulacyjnych koryt rzecznych, wi¹¿¹cych siê z: obni¿aniem poziomu wód w zbiornikach RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ wodnych, prostowaniem biegu koryt rzecznych, odcinaniem meandrów i wiêkszych krzywizn, umocnieniem brzegów oraz budow¹ kana³ów, rowów itp. Do regionów o najwiêkszym stopniu przemian w zakresie stosunków wodnych zalicza siê Wielkopolskê, a w jej granicach szczególnie doliny rzek Warty, Noteci i Prosny. W zakresie identyfikacji stanu quasi-naturalnego wód oeródl¹dowych, szczególnie analiz dotycz¹cych zmiennooeci i rekonstrukcji uk³adów systemów rzecznych, du¿e znaczenie maj¹ wiêc wielkoskalowe mapy, które powsta³y przed XIX w. Z punktu widzenia oceny kartograficznej prezentacji obiektów hydrograficznych na mapach jest to okres przed pe³nym zastosowaniem pomiarów terenowych opartych na triangulacji. Zatem zasadniczym problemem w przypadku wykorzystywania tych nie w pe³ni kartometrycznych przekazów kartograficznych, pochodz¹cych z okresu sprzed pomiarów triangulacyjnych, staje siê ich analiza w aspekcie szczegó³owooeci, dok³adnooeci i sposobów graficznej prezentacji obiektów wodnych. Ma to istotne znaczenie w zakresie wnioskowañ dotycz¹cych przemian dawnych, quasi-naturalnych uk³adów przestrzennych systemów rzecznych, jezior czy obszarów podmok³ych. Na dawnych przekazach kartograficznych sieæ rzeczna na ogó³ charakteryzuje siê przebiegiem znacznie odbiegaj¹cym od rzeczywistooeci. Niekiedy twórcy tych map przedstawiali j¹ zgo³a fantastycznie, stosuj¹c swoj¹ indywidualn¹ formê graficzn¹. Bagnisty charakter dolin rzecznych i ich niedostêpnooeæ ogranicza³y ich poznanie do wa¿niejszych punktów po³o¿onych nad rzekami jako g³ównymi drogami. By³y nimi najczêoeciej przejoecia na groblach przez dolinê, mosty, miejsca bardziej wyniesione na obszarze wysoczyznowym w s¹siedztwie doliny rzecz- nej lub osada b¹dY miasto. Opisuj¹c przebiegi dolnych biegów Warty i Noteci na pocz¹tku XIX w., W. SUROWIECKI (1811) przedstawia³ je jako rzeki b³¹dz¹ce, dziel¹ce siê na mnóstwo ramion i odnóg, zajmuj¹ce praktycznie ca³y obszar teras zalewowych. Dopiero pe³ne zastosowanie triangulacji w XIX w. zapewni³o dok³adne przedstawienie biegu i uk³adu sieci hydrograficznej danego obszaru. Zró¿nicowany poziom i forma graficznej prezentacji elementów hydrograficznych na mapach pochodz¹cych z ró¿nych okresów obserwacji (XVII­XIX w.) wp³ywaj¹ na problemy w ich interpretacji oraz utrudniaj¹ odpowiedY na pytanie, czy i w jakim stopniu na podstawie dawnych przekazów kartograficznych mo¿na odtworzyæ kierunki i zasiêg przemian stosunków wodnych zwi¹zanych z antropopresj¹? Warunkiem poprawnego u¿ytkowania map, nie tylko w zakresie lokalizacji przedstawionych na nich obiektów wodnych, ale tak¿e analizy wzajemnych relacji zachodz¹cych miêdzy elementami badanej przestrzeni w ró¿nych przedzia³ach czasowych, jest ich uporz¹dkowanie wed³ug okreoelonych kategorii czy kryteriów, np.: zakresu i sposobu prezentacji treoeci informacyjnej, chronologii wydañ, skali map i pokrycia mapami obszaru badañ. Procedura ta jest niezbêdna zw³aszcza dla obszarów, które podlega³y silnym przekszta³ceniom terytorialno-politycznym, do których zaliczamy równie¿ obszar Polski. Du¿y wp³yw na powstawanie map, prezentuj¹cych ró¿ny zasiêg przestrzenny, mia³y w tym przypadku zmiany granic naszego kraju i sfery wp³ywów politycznych obcych pañstw, zaznaczaj¹ce siê od XVII do XIX w. Z drugiej natomiast strony zró¿nicowanie charakteru i treoeci dawnych materia³ów kartograficznych wi¹za³o siê z rozwojem w tym czasie coraz bardziej udoskonalonych metod pomiarów terenowych i graficznej prezentacji elementów wnosz¹cych nowe informacje o poznawaniu oerodowiska przyrodniczego. Zatem, dla rozpatrywanego okresu (XVII­XIX w.) du¿ym problemem jest przeprowadzenie spójnej (wed³ug tych samych skal i zasiêgu) oraz jednorodnej (ten sam zakres treoeci i podobne przekroje czasowe) analizy w zakresie graficznej prezentacji cech hydrograficznych ca³ego obszaru Polski lub wybranych jej regionów w obecnych granicach administracyjnych. CEL I ZAKRES ANALIZY W opracowaniu dokonano przegl¹du i analizy Yróde³ kartograficznych ukazuj¹cych siê na prze³omie XVIII i XIX w., których g³ównym elementem treoeci s¹ wody oeródl¹dowe Polski. W zakresie sposobów przedstawiania i interpretacji elementów hydrograficznych jako podstawowe Yród³a kartograficzne omówiono, wed³ug kryterium skali (przegl¹dowe i topograficzne) i kartometrycznooeci (technika pomiarów terenowych), mapy wód oeródl¹dowych oraz mapy ogólnogeograficzne. Przy wyborze poszczególnych map uwzglêdniano skalê opracowania (mapy ma³oskalowe i wielkoskalowe) oraz zasiêg przestrzenny prezentowanego obszaru, który interpretowano w kategorii ca³ego terytorium Polski, regionu, jednostki hydrograficznej lub województwa. W grupie tych przekazów kartograficznych znalaz³y siê zarówno mapy rêkopioemienne o bardzo bogatej treoeci z zakresu hydrografii, ale o ma³ym stopniu dok³adnooeci, oraz mapy tworzone zgodnie z zasadami kartometrii, charakteryzuj¹ce siê du¿¹ dok³adnooeci¹ odtworzenia rzeczywistych stosunków wodnych. Zwrócono tak¿e uwagê na najstarsze znane przekazy kartograficzne o tematyce hydrograficznej, stanowi¹ce podstawê i punkt wyjoecia do odtworzenia i rekonstrukcji przestrzennych uk³adów systemów rzecznych. Materia³y te analizowano z punktu widzenia sposobów prezentacji obiektów wodnych, co by³o zwi¹zane równie¿ z rozwojem metod oraz poszczególnych etapów obserwacji wód oeródl¹dowych Polski. Analiza przekazów kartograficznych w uk³adzie chronologicznym oraz interpretacja zawartej w nich treoeci o tematyce wodnej pozwoli³a wskazaæ pocz¹tki historycznego rozwoju idei tworzenia mapy hydrograficznej jako jednej z obecnie opracowywanych map tematycznych. W opracowaniu podjêto ponadto próbê wykorzystania nie w pe³ni kartometrycznych materia³ów kartograficznych do analizy zmiennooeci i rekonstrukcji uk³adów systemów rzecznych na przyk³adzie wybranego fragmentu z regionu Wielkopolski. Zwrócono szczególnie uwagê na mapy, które powsta³y przed XIX w., a wiêc przed przeprowadzeniem wiêkszych prac melioracyjno-regulacyjnych w dolinach rzecznych. Uznano, ¿e najwiêksz¹ liczbê map zawieraj¹cych informacje o stanie i stopniu przekszta³ceñ wód oeródl¹dowych stanowi¹ rêkopioemienne obrazy, tworzone jeszcze przed okresem zastosowania pomiarów terenowych opartych na triangulacji. S¹ to przekazy kartograficzne o bardzo ró¿nym poziomie kartometrycznooeci oraz sposobie prezentacji treoeci mapy, co ogranicza ich przydatnooeæ w analizach przestrzennych. Analizie poddano dwie mapy z XVIII w. (1773, 1786), prezentuj¹ce odcinek dolnego biegu Warty przy ujoeciu do Odry, w rejonie Kostrzyna. Okreoelono sposoby przedstawiania zasadniczych elementów sieci rzecznej oraz dokonano oceny wiarygodnooeci wybranych materia³ów kartograficznych w zakresie mo¿liwooeci odtworzenia na ich podstawie kierunków RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ i zasiêgu przemian stosunków wodnych zwi¹zanych z antropopresj¹. Przeprowadzono tak¿e analizê porównawcz¹ (analiza wizualna) przestrzennego uk³adu sieci rzecznej dolnego odcinka Warty, zarejestrowanego na obu mapach z XVIII w., z treoeci¹ mapy z roku 1928, stanowi¹cej materia³ w pe³ni kartometryczny, jednak prezentuj¹cy ju¿ obraz sieci rzecznej przekszta³cony w wyniku dzia³alnooeci gospodarczej cz³owieka. Stwierdzono, i¿ w celu szczegó³owej rekonstrukcji stosunków wodnych na danym obszarze konieczne jest uwzglêdnienie, oprócz materia³ów kartograficznych, równie¿ historycznych materia³ów Yród³owych oraz wyników badañ archeologicznych i geologicznych itp. ELEMENTY HYDROGRAFICZNE NA DAWNYCH PRZEKAZACH KARTOGRAFICZNYCH MAPY WÓD OERÓDL¥DOWYCH Podstawowym Yród³em wiedzy o quasi-naturalnym uk³adzie sieci hydrograficznej i rozmieszczeniu poszczególnych jej elementów, jak równie¿ stopniu ich przekszta³ceñ, s¹ dawne mapy wód oeródl¹dowych, które H. MUSALL (1986) podzieli³ na dwa typy. Pierwszy typ reprezentuj¹ mapy w skalach oerednich i ma³ych, powsta³e najczêoeciej w postaci drukowanej w celu przedstawienia najwa¿niejszej rzeki lub sieci hydrograficznej danego regionu b¹dY pañstwa. Przyk³adem takich map s¹: mapa Yróde³ Dunaju z 1538 r. S. Münstera; mapa Renu z roku 1634, wydana przez J. Blaeua; mapa £aby C. Mollersa z 1628 r.; mapa rzek Francji (Carte des rivieres de la France) N. Sansona z 1641 r. oraz mapa hydrograficzna Niemiec (Hydrographia Germaniae) P.H. Zollmanna, wydana przez norymberskie wydawnictwo Homanna w roku 1712. Z obszaru ówczesnej Polski przyk³adami s¹ mapy dolnego Dniepru G. Beauplana (skale ok. 1 : 232 000 i 1 : 464 000), które znalaz³y siê w wydaniu Wielkiego Atlasu J. Blaeua z 1662 r. w Amsterdamie oraz mapa hydrograficzna Polski K. de Pertheesa (Carte hydrographique de la Pologne), w skali oko³o 1 : 1 350 000, wykonana w 1785 r., która zosta³a wydana w Pary¿u w roku 1809. Mapa ta prezentuje oko³o 3100 rzek i oko³o 150 jezior tworz¹cych ówczesn¹ sieæ hydrograficzn¹ Polski. Do drugiego typu map wód oeródl¹dowych H. MUSALL (1986) zaklasyfikowa³ mapy w du¿ych skalach, najczêoeciej rêkopioemienne, opracowane dla wybranego wycinka sieci rzecznej lub dokumentacji konkretnych prac wodnych dotycz¹cych zabezpieczeñ przed powodziami, budowy urz¹dzeñ umo¿liwiaj¹cych ¿eglugê oraz dzia³añ melioracyjnych. Ewolucja tego typu map w rozpatrywanym okresie przebiega³a od bardzo szczegó³owych opracowañ w XVI w. do map przedstawiaj¹cych przebieg ca³ych systemów rzecznych w wieku XIX. Do tego typu map zaliczyæ równie¿ mo¿na plany miast z zaznaczonym, mniej lub bardziej dok³adnie, uk³adem sieci rzecznej. W po³owie XVIII w. w Polsce zaczynaj¹ pojawiaæ siê szczegó³owe plany sytuacyjne ca³ych biegów rzek lub tylko wybranych ich odcinków. Wymieniæ mo¿na mapy biegu ca³ej Wis³y i jej przybrze¿y ­ Carte geographique de la Vistule F. Czakiego, wykonane oko³o 1760 r. w 12 arkuszach w skali 1 : 80 000, zachowane tylko w rêkopisie w Pary¿u (SIRKO 1999), czy pochodz¹c¹ z 1765 r. mapê dolnego biegu Wis³y, tego samego autora, w skali 1 : 30 000, znajduj¹c¹ siê w zbiorach Archiwum G³ównego Akt Dawnych w Warszawie (MIKULSKI 1978). Za panowania Stanis³awa Augusta w 1764 r. w Królestwie Polskim przyst¹piono, pod nadzorem komisji Skarbu Koronnego, powo³anej przez sejm, do przygotowania rzek uznanych za sp³awne do ¿eglugi. Lustratorzy Komisji zostali rozes³ani po kraju w celu opisania rzek, wykonania szczegó³owych map hydrograficznych zarówno ca³ych rzek, jak i ich fragmentów, na których zaznaczono g³êbokooeæ koryta, bieg nurtu oraz przeszkody naturalne i sztuczne. W zwi¹zku z realizacj¹ tych prac powsta³a wtedy specjalna kartografia hydrograficzna dotycz¹ca rzek Polski. Obok ma³o dok³adnych map hydrograficznych obejmuj¹cych ca³y obszar kraju czy dzielnic tworzono wówczas równie¿ mapy wielkoskalowe wybranych fragmentów dolin oraz koryt rzecznych. Wiêkszooeæ samoistnych map rzecznych z lat 1764­1795 wykonanych zosta³o z polecenia Komisji Skarbowej. Du¿a ich czêoeæ niestety w okresie póYniejszym zaginê³a. Kolejne mapy hydrograficzne naszego kraju powsta³y w XIX w.: Carte hydrographic de la Pologne sporz¹dzona przez J. Domeykê i wydana w Pary¿u 1838 r. w skali 1 : 3 500 000, Karta hydrograficzna Królestwa Polskiego w skali 1 : 1 000 000 z 1850 r. oraz Mapa hydrograficzna dawnej S³owiañszczyzny, czêoeæ pó³nocno-zachodnia w skali 1 : 2 000 000, W. Kopernickiego z 1882 r. Do istotnych dzie³ kartograficznych nale¿y zaliczyæ wydan¹ w Berlinie w 1893 r. przez H. Kellera Wasserkarte der norddeutschen Stromgebiete, 1 : 200 000, Herausgegeben vom Koeniglich Preussischen Ministerium fur Landwirthschaft Domaenen u. Forsten, która uznawana jest za najstarszy podzia³ hydrograficzny Polski. Na XVIII-wiecznych mapach ró¿nego typu z obszaru Polski nie uwzglêdniono bowiem zlewniowego uk³adu sieci hydrograficznej. Nastêpne opracowania podzia³ów hydrograficznych dotycz¹ dorzeczy wybranych rzek polskich. W Berlinie w 1896 r. wydany zostaje przez H. Kellera podzia³ hydrograficzny do- rzecza Odry ­ Der Oderstrom, sein Stromgebiet und seine wichtigsten Nebenflusse, a w 1899 podzia³ hydrograficzny dorzecza Niemna, Prego³y i Wis³y ­ Memel, Pregel und Weichselnstrom, ihre Stromgebiete und ihre wichtigsten Nebenflussen. Opracowania te prezentuj¹ 41 map w skalach 1 : 200 000, na których przedstawiono cieki i dzia³y wodne dorzeczy rzek po³udniowej czêoeci zlewiska mórz Pó³nocnego i Ba³tyckiego od Renu do Niemna, w granicach ówczesnego cesarstwa niemieckiego. MAPY PRZEGL¥DOWE I TOPOGRAFICZNE Poza mapami wód oeródl¹dowych istotne znaczenie w badaniach hydrograficznych nad struktur¹ sieci wodnej maj¹ mapy przegl¹dowe (skale mniejsze od 1 : 200 000) i topograficzne (skale wiêksze od 1 : 200 000), w treoeci których nadrzêdnym elementem jest sieæ hydrograficzna. St¹d te¿ wa¿nym zagadnieniem staje siê okreoelenie przydatnooeci tych map do oceny stosunków wodnych i ich przemian zachodz¹cych w ró¿nych okresach. Kryteria doboru map do prowadzenie tego typu analiz dotycz¹ stopnia kartometrycznooeci map, który zwi¹zany jest bezpooerednio z okresem ich tworzenia i dok³adnooeci¹ stosowanych w danym czasie metod pomiarowych. Zasadny wydaje siê w tym przypadku podzia³ chronologiczny materia³ów kartograficznych odpowiadaj¹cy technikom opracowania map, co daje mo¿liwooeæ dokonania analizy porównawczej wybranego elementu oerodowiska przyrodniczego i oceny zmiennooeci jego stanu czy uk³adu przestrzennego, na przyk³ad analiza przebiegu rzeki w ró¿nych okresach prowadzenia prac melioracyjno-regulacyjnych. Istotnym kryterium wykorzystywanym w klasyfikacji map staje siê zasiêg przestrzenny prezentowanego obszaru, który mo¿na interpretowaæ w kategorii ca³ego terytorium danego pañstwa, regionu, jednostki RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ hydrograficznej lub województwa. W przypadku niektórych rejonów Polski, na przyk³ad Wielkopolski, Yród³a informacji o stanie oerodowiska przyrodniczego i jego przeobra¿eniach na przestrzeni od XVII do XIX w. obejmuj¹ bardzo zró¿nicowane, polskie, ale g³ównie pruskie, zbiory kartograficzne. 1. Okres kartografii regionalnej ­ mapy przegl¹dowe (XVI­XVII w.) Wiek XVI i XVII w dziejach kartografii zapisa³y siê przede wszystkim jako czas udoskonalenia techniki druku z p³yt miedzianych i powstawania map pañstw oraz regionów w skalach przegl¹dowych. Ówczesne metody pomiarów terenowych nie by³y na tyle precyzyjne, aby móc analizowaæ po³o¿enie obiektów i ich zmiany przestrzenne poprzez nak³adanie warstw informacyjnych na wspó³czesne mapy. Mimo braku kartometrycznooeci i dok³adnooeci przedstawienia ze wzglêdu na ma³e skale stanowi¹ one istotny materia³ kartograficzny do okreoelenia ogólnych cech uk³adu hydrograficznego. Ukazuj¹ce siê od pierwszej po³owy XVI w. mapy ziem polskich, gdzie treoeci¹ szkieletow¹ by³a sieæ hydrograficzna, pocz¹wszy od opracowañ B. Wapowskiego przez W. Grodeckiego i M. Kromera, obarczone s¹ licznymi b³êdami i ma³¹ dok³adnooeci¹, co wynika z faktu, i¿ wykonywane by³y w skali mniejszej od 1 : 1 000 000. Ogólnie mo¿na przyj¹æ, ¿e tylko kierunek g³ównych rzek przedstawiony by³ stosunkowo dok³adnie. Na mapach tego okresu podstawow¹ treoeci¹, co podkreoelono wczeoeniej, by³a zazwyczaj sieæ rzeczna i rytowano j¹ jako pierwsz¹, a nastêpnie uzupe³niano innymi elementami: osadnictwem (miasta, wsie), rzeYb¹ terenu (metoda kopczyków) i lasami (skupiska pojedynczych drzew). Mapy Polski w bardzo ma³ych skalach, dopasowanych do arkuszy, znaj- dowa³y siê w ka¿dym wydaniu atlasów ówczesnego centrum kartograficznego na oewiecie, czyli w Amsterdamie (oficyny Blaeua, Hondiusa, Janssoniusa). Za mapê regionaln¹ najdok³adniej przedstawiaj¹c¹ wody oeródl¹dowe wraz z obszarami podmok³ymi i rozlewiskami z obszaru ówczesnej Polski nale¿y uznaæ pierwsz¹ szczegó³ow¹ mapê województwa poznañskiego ­ Mapa Palatinans Posnaniensis J. Freudenhammera z 1645 r. (KWIATKOWSKA-GADOMSKA, PIETKIEWICZ 1980). Zosta³a ona wydana w Amsterdamie w skali oko³o 1 : 460 000, nastêpnie by³a wielokrotnie przedrukowywana do koñca XVIII w., co wi¹za³o siê ze zmianami skali i zmniejszeniem wartooeci szczegó³owooeci i poprawnooeci interpretacji zakresu treoeci kolejnych przeróbek. W tym przypadku, zak³adaj¹c mo¿liwooeæ wykorzystania omawianej mapy do analiz hydrograficznych, istotne staje siê dotarcie do najwczeoeniejszej kopii tej mapy, tym bardziej ¿e nie zachowa³a siê jej pierwsza edycja. 2. Okres rozwoju topografii opartej na pomiarach metod¹ stolikow¹ (XVIII w.) Pocz¹tek XVIII w. w Europie to okres dok³adnego rozpoznawania oerodowiska przyrodniczego kontynentu, jak równie¿ pomiarów poszczególnych jego elementów. Wzros³a równie¿ wtedy produkcja kartograficzna dla celów wojskowych, administracyjnych i gospodarczych. Dziêki wprowadzeniu nowych instrumentów do pomiarów topograficznych oraz wykorzystaniu obserwacji astronomicznych dotycz¹cych lokalizacji wielu punktów zwiêkszy³a siê tak¿e dok³adnooeæ opracowañ kartograficznych. Zaczêto równie¿ tworzyæ mapy topograficzne, wykorzystuj¹c wyniki pomiarów przeprowadzonych metod¹ stolikow¹, które uwzglêdnia³y najistotniejsze elementy przyrodnicze, gospodarcze, komunikacyjne albo wa¿ne z punktu widzenia wojskowooeci. Dok³adna mapa sta³a siê niezbêdna zarówno do sprawowania rz¹dów, jak i prowadzenia wojen. W tym czasie powstawa³y przede wszystkim mapy topograficzne charakteryzuj¹ce siê wysokim poziomem edytorskim, co by³o zgodne z kanonami szko³y francuskiej. W przypadku opisu i charakterystyki elementów oerodowiska przyrodniczego Wielkopolski konieczne jest w³¹czenie do badañ i analiz przestrzennych opracowañ kartografii pruskiej. Oko³o po³owy XVIII w. zaczêto opracowywaæ w Prusach mapy czêoeci ziem polskich granicz¹cych z tym pañstwem, co wi¹za³o siê z zaborczymi planami Fryderyka II. Pomiary prowadzono w czasie stacjonowania wojsk pruskich na terenie OEl¹ska i Wielkopolski. Powsta³y wówczas mapy OEl¹ska i pogranicza polsko-oel¹skiego Ch. von Wrede w skali 1 : 33 333 (1747­ ­1753). W latach 1772­1773 pruscy topografowie, na rozkaz Fryderyka II, sporz¹dzili tajne zdjêcie wojskowe Wielkopolski w skali 1 : 87 500 (BUCZEK 1935). Pracami kartograficznymi kierowa³ major T.P. von Pfau. Omawiana mapa ma po³udniow¹ orientacjê i wydana zosta³a drukiem w formie tajnej w roku 1778. Kontynuacj¹ tych dzia³añ by³a mapa prezentuj¹ca znaczn¹ czêoeæ wschodnich Niemiec, tzw. Kabinettskarte, opracowana w latach 1767­1780, w skalach od 1 : 24 000 do 1 : 90 000, przez F. von Schmettau'a (MADEJ 1987). Wszystkie te mapy mia³y charakter wojskowy i znajdowa³y siê w tajnym zbiorze map Fryderyka II, tzw. Kartenkammer do 1919 r. (SCHARFE 1972). Pozosta³y w rêkopisie i nie zosta³y dot¹d wydane, a obecnie znajduj¹ siê w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie (KANIECKI 2007). Ostatnie lata I Rzeczypospolitej przynios³y powa¿ne osi¹gniêcia w zakresie kartografii i ujêcia ówczesnego województwa poznañskiego na mapach ca³ego kraju. W 1772 r. w Pary¿u ukaza³a siê Carte de la Pologne... G. Rizzi-Zannoniego, opracowana w skali oko³o 1 : 692 000. Szczególne jednak zas³ugi po³o¿y³ tu najwybitniejszy kartograf polski XVIII w. ­ K. de Perthees, który jako geograf królewski sta³ siê twórc¹ atlasu województw Polski w skali oko³o 1 : 225 000 (1783­1804). Nastêpny okres rozwoju topografii zwi¹zany by³ ju¿ w dok³adnymi pomiarami terenowymi opartymi na triangulacji. W Wielkopolsce pierwsze wydanie mapy stolikowej (Ur-Messtischblätter) opracowanej na podstawie osnowy triangulacyjnej w skali 1 : 25 000 rozpoczê³o siê w latach 30. XIX w. (JANKOWSKA 1993). Dokonany przegl¹d i analiza dawnych przekazów kartograficznych w aspekcie prezentacji wód oeródl¹dowych pozwoli³y wydzieliæ dwie zasadnicze ich grupy. Jedn¹ z nich stanowi¹ materia³y kartometryczne charakteryzuj¹ce siê du¿¹ dok³adnooeci¹ odtworzenia rzeczywistych stosunków wodnych. Powsta³y one jednak ju¿ po zasadniczych przemianach dolin rzecznych zwi¹zanych z antropopresj¹, a wiêc w drugiej po³owie XIX w., co nie pozwoli³o na zarejestrowanie ich quasi-naturalnego charakteru. W drugiej grupie znalaz³y siê przekazy kartograficzne powsta³e przed wprowadzeniem na wiêksz¹ skalê prac regulacyjno-melioracyjnych w obrêbie dolin rzecznych, a zatem umo¿liwiaj¹ce odtworzenie stanu quasi-naturalnego uk³adu sieci hydrograficznej obszaru. Jednak w tym przypadku elementem utrudniaj¹cym ocenê ich przydatnooeci w badaniach przemian obiektów wodnych w okreoelonym czasie jest brak kartometrycznooeci i dok³adnooeci przedstawiania wybranych cech oerodowiska przyrodniczego. Ówczesne metody pomiarów terenowych nie by³y na tyle precyzyjne, aby móc analizowaæ po³o¿enie obiektów i ich zmiany przestrzenne poprzez nak³adanie informacji na materia³y kartometryczne. Podstawo- RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ w¹ technik¹ pozostawa³ tzw. okomiar (BUCZEK 1935). Uwzglêdniaj¹c powy¿sze stwierdzenia, w dalszej czêoeci opracowania zaprezentowano przyk³ad analizy wizualnej jako podstawowej kartograficznej metody badañ, stosowanej do porównania nie w pe³ni kartometrycznych Yróde³. Problem wykorzystania nie w pe³ni kartometrycznych materia³ów do analizy zmiennooeci i rekonstrukcji uk³adów przestrzennych systemów rzecznych przedstawiono na przyk³adzie dolnego odcinka biegu Warty, prezentowanego w ró¿nej formie graficznej na mapach z XVIII w. ANALIZA WIZUALNA RÓDE£ NIE W PE£NI KARTOMETRYCZNYCH Na obszarze Polski prace odwodnieniowe na terenach podmok³ych oraz dzia³ania regulacyjne koryt rzecznych zosta³y przeprowadzone na wiêksz¹ skalê dopiero w XIX w. Do regionów o najwiêkszym stopniu przemian w zakresie stosunków wodnych zalicza siê Wielkopolskê, a w jej granicach szczególnie doliny rzek Warty, Noteci i Prosny. Mo¿na zatem przyj¹æ, ¿e Warta, jak i wiêkszooeæ rzek na obszarze Wielkopolski, zachowa³y w XVIII w. charakter rzek quasi-naturalnych. Prace regulacyjne prowadzone na nich jeszcze w XVI w. mia³y najczêoeciej charakter krótkotrwa³y i obejmowa³y na ogó³ oczyszczenie g³ównego koryta rzek z ró¿nego rodzaju przeszkód utrudniaj¹cych ¿eglugê. Zaliczyæ do nich mo¿emy usuniêcie pozosta³ooeci dawnych konstrukcji hydrotechnicznych (jazów, progów czy grobli), zatopionych pni drzew, tworz¹cych niekiedy poprzez ich spiêtrzenie lokalne zapory nagromadzonych g³azów i kamieni lub piaszczystych ³ach w strefach przyleg³ych do nurtu. Rzeki Wielkopolski, jako typowe rzeki nizinne, charakteryzowa³y siê krêtym biegiem i stosunkowo niskim spadkiem pod³u¿nym (< 0,5), co by³o przyczyn¹ stosunkowo wolnego sp³ywu wód wezbraniowych, wystêpowaniem licznych i rozleg³ych p³ycizn w obrêbie ich koryt. Dalsz¹ konsekwencj¹ by³y czêste zmiany biegu rzek, szczególnie w czasie wezbrañ (KANIECKI 2004). Bagnisty charakter dolin rzecznych i ich niedostêpnooeæ ogranicza³y ich poznanie do wa¿niejszych punktów po³o¿onych nad rzekami, traktowanymi jako g³ówne elementy komunikacyjne. By³y nimi najczêoeciej przejoecia na groblach przez dolinê, mosty, miejsca bardziej wyniesione na obszarze wysoczyznowym w s¹siedztwie doliny rzecznej czy osada b¹dY miasto. OEcis³e okreoelenie Yróde³ cieków, bior¹cych czêsto pocz¹tek z rozleg³ych obszarów bagiennych, nasuwa powa¿ne trudnooeci, zw³aszcza wobec zmian, jakie wprowadzi³y prace melioracyjne dokonywane najczêoeciej w drugiej po³owie XIX w. w stosunkach hydrograficznych, a w szczególnooeci w poziomie wód powierzchniowych i p³ytkich wód podziemnych oraz w kierunkach ich odp³ywów. Na dawnych mapach, do czasu szerokiego zastosowania metody triangulacyjnej, dok³adnooeæ przedstawienia biegu rzek zwi¹zana by³a z dok³adnooeci¹ oznaczenia miast i osiedli, w s¹siedztwie których rzeka przep³ywa³a. Poprawnie oznaczone s¹ te odcinki rzek, które znajduj¹ siê w s¹siedztwie gêstej sieci osadniczej, natomiast odcinki rzek o rzadszych punktach odniesienia charakteryzuj¹ siê czêsto przebiegiem odbiegaj¹cym od rzeczywistooeci. Ogólny kierunek rzek na ogó³ przedstawiany jest poprawnie, choæ czêsto przesuniêty wzglêdem siatki kartograficznej lub sieci osadniczej. Niedostêpnooeæ dolin, szczególnie du¿ych, zwi¹zana z ich zabagnieniem, ogranicza³a poznanie biegu cieków tylko do najwa¿niejszych ich charakterystyk. Nawet wyznaczenie przebiegu g³ównego koryta takiego cieku by³o niekiedy niemo¿liwe. Opisuj¹cy dawne przebiegi koryt dolnych biegów Warty i Noteci przedstawiali je jako rzeki b³¹dz¹ce, dziel¹ce siê na mnóstwo odnóg, które zajmowa³y praktycznie ca³e dno doliny czy pradoliny, w obrêbie której w czasie trwania wezbrañ wiosennych tworzy³y siê olbrzymie zastoiska wody. W przypadku rzek nizinnych, charakteryzuj¹cych siê zawi³ym biegiem, licznymi ramionami i odnogami, tendencj¹ do czêstych zmian przebiegu koryta i wynikaj¹c¹ z tego obecnooeci¹ licznych starorzeczy, trudno mówiæ o dok³adnym okreoeleniu zmian ich przebiegu. W zasadzie do po³owy XVIII w. dno doliny Odry i pradoliny Noteci w czasie wezbrañ zalewane by³y w ca³ooeci. Niski ich spadek pod³u¿ny utrudnia³ sp³yw wód wezbraniowych, by³y to zatem obszary trwale podmok³e. Odra bêd¹ca odbiornikiem wód Warty, ze swymi licznymi ramionami i odnogami oraz krzywiznami, nie umo¿liwia³a szybkiego odprowadzenia wód. W czasie wezbrañ Odry równie¿ czêsto dochodzi³o do podpiêtrzenia wód Warty w jej ujoeciowym odcinku b¹dY nawet do wlewów wód Odry w ujoeciowy odcinek pradoliny. Dlatego tereny te nie nadawa³y siê do trwa³ego zamieszkania i u¿ytkowania. Osadnictwo o charakterze rozproszonym skupia³o siê na wy¿ej po³o¿onych miejscach w obrêbie terasy zalewowej b¹dY na wy¿szych terasach przy zboczach pradoliny, a nieliczna tam ludnooeæ zajmowa³a siê hodowl¹ zwierz¹t lub rybactwem. Ochron¹ przed zalewami powodziowymi by³a ucieczka na wy¿sze poziomy terasowe lub, co czêsto mia³o miejsce w dolinie Odry, na nasypy wysokie na wysokooeæ domu. Po ka¿dym wezbraniu rzeki tworzy³y nowe koryta, co stwarza³o ci¹g³e problemy z okreoelaniem praw do u¿ytkowania lub w³asnooeci poszczególnych gruntów. Sieæ hydrograficzna stanowi³a wtedy podstawow¹ osnowê dla oznaczenia granic poszczególnych gruntów. Problemy w wykorzystaniu rêkopioemiennych obrazów kartograficznych do oceny stanu i przemian oerodowiska wodnego zosta³y przedstawione na podstawie analizy trzech map pochodz¹cych z ró¿nych okresów, tzn. z lat: 1773, 1786 i 1928, ukazuj¹cych dolny bieg Warty. Analiza porównawcza tych materia³ów dotyczy³a zakresu treoeci i sposobu prezentacji elementów hydrograficznych systemu rzecznego Warty, w jej odcinku ujoeciowym do Odry, w ró¿nych okresach jej funkcjonowania i zachodz¹cych przemian antropogenicznych. Wykorzystane mapy z roku 1773 i 1786 powsta³y w okresie istotnych przemian stosunków wodnych, zachodz¹cych w dolinie Odry i Warty za czasów panowania na ziemiach polskich Fryderyka II Wielkiego. W okresie tym realizowano plan budowy drogi wodnej ­ Kana³u Bydgoskiego, ³¹cz¹cego systemy rzeczne Wis³y i Odry. Na obu mapach przedstawiony zosta³ obraz doliny i koryta Warty w drugiej po³owie XVIII w., kiedy Warta p³ynê³a szerok¹, zabagnion¹ dolin¹ kilkoma odnogami, tworz¹c liczne starorzecza i zastoiska, co oewiadczy³o o nieuregulowanym charakterze rzeki i podkreoela³o znaczn¹ z³o¿onooeæ systemu rzecznego. Regulacja Warty nast¹pi³a w okresie 1767­1785 i objê³a osuszanie ³êgów warciañskich, budowê wa³u o wysokooeci oko³o 3 m na odcinku od Gorzowa Wielkopolskiego do Kostrzyna oraz zmianê ujoecia Warty wraz z budow¹ obecnego koryta rzeki, tzw. Kana³u Fryderyka Wilhelma. W latach 1785­1787 przekopano nowy ujoeciowy odcinek Warty, przesuwaj¹c samo ujoecie z pierwotnego, usytuowanego na po³udnie od Starego Miasta w Kostrzynie, obecnie na pó³noc od tej strefy. RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ Ryc. 1. Karte von der Netz und Warthe Bruche, de Anno 1773 (pomniejszony fragment) Fig. 1. Karte von der Netz und Warthe Bruche, de Anno 1773 (a reduced fragment of a map) Na ryc. 1 przedstawiono fragment mapy Karte von der Netz und Warthe Bruche, de Anno 1773, nieznanego autora, wykonanej w skali oko³o 1 : 50 000, a znajduj¹cej siê w zbiorach Zak³adu Narodowego im. Ossoliñskich we Wroc³awiu. Jest to mapa szczegó³owa, przypuszczalnie odzwierciedlaj¹ca rzeczywisty uk³ad sieci rzecznej, jednak w du¿ym stopniu niekartometryczna. Poszczególne odcinki sieci hydrograficznej wykazuj¹ odchylenia zarówno od dok³adnooeci po³udnikowej, jak i równole¿nikowej (PIASECKA 1974), co stwarza problemy w przeprowadzeniu bezpooeredniej analizy porównawczej na prezentowanych mapach. Z analizy uk³adu sieci rzecznej wynika, ¿e pojedyncze koryto Warty wystêpowa³o tylko na krótkich odcinkach, natomiast w dolnym biegu trudno jest wyodrêbniæ je spooeród labiryntu ramion i odnóg. Od Witnicy do ujoecia, tj. na odcinku oko³o 20 km, g³ównym korytem Warty by³a dzisiejsza Stara Warta, która omija³a od strony pó³nocnej rozleg³e bagno z labiryntem odnóg Warty. O przesuwaniu siê g³ównego koryta Warty w odcinku ujoeciowym ku pó³nocy oewiadcz¹ liczne starorzecza, zaznaczone na analizowanej mapie jako Stara Warta (alte Warthe). Sieæ wodna w dolnym biegu Warty w 1773 r., a wiêc w okresie, kiedy wykonano mapê, by³a ju¿ nieco zmodyfikowana przez cz³owieka. Z przekazów historycznych wiadomo, ¿e w XVII w. kilkakrotnie prowadzono prace zwi¹zane z oczyszczaniem i prostowaniem koryta Warty od Pyzdr a¿ do ujoecia (KANIECKI 2004). Od po³owy XVIII w. prowadzono w tym rejonie prace regulacyjne jej g³ównego koryta, a ponadto wykonano kana³y i rowy melioracyjne odwadniaj¹ce boczne partie doliny Warty. Na ryc. 2 przedstawiono fragment mapy D.K. Sotzmanna (Zbiory PTPN w Poznaniu) Das Warthe Bruch mit Bevorhebung Des Deich und Canalsystems sowie der Besitzverhältnisse nach Dem status v. 1786, w skali oko³o 1 : 80 000, gdzie Ryc. 2. D.K. Sotzmann Das Warthe Bruch mit Bevorhebung Des Deich und Canalsystems sowie der Besitzverhältnisse nach Dem status v. 1786 (pomniejszony fragment) Fig. 2. D.K. Sotzmann Das Warthe Bruch mit Bevorhebung Des Deich und Canalsystems sowie der Besitzverhältnisse nach Dem status v. 1786 (a reduced fragment of a map) wyrysowane zosta³y plany regulacji rzeki oraz budowy grobli i systemu kana³ów. Obie mapy, których fragmenty zosta³y zamieszczone na ryc. 1 i 2, s¹ rêkopioemienne, przy czym mapa z 1773 r. wykonana jest na wy¿szym poziomie edytorskim g³ównie ze wzglêdu na zastosowanie barw, starannie wykonane opisy i deseñ rooelinnooeci oraz pocieniowanie krawêdzi wysp na rozlewiskach Warty. Mapa ta przedstawia równie¿ formy u¿ytkowania terenu i rozmieszczenie jednostek osadniczych. Natomiast mapê Sotzmanna z 1786 r. mo¿na traktowaæ bardziej jako szkic terenowy. Porównuj¹c ryc. 1 i 2, mo¿na uznaæ, ¿e uk³ad sieci rzecznej na dwóch mapach z XVIII w. jest podobny przede wszystki przez brak wyodrêbnienia g³ównego koryta Warty. Na mapie J.F. Christiany'ego Generallkarte der Oder von Frankfurt bis Hohensaaten g³ówne koryto Warty oznaczone jako Warthe Fluss ma przebieg równoleg³y do Sonnenburgische Fahrt (odnoga), a ujoecie do Odry znajdowa³o siê wtedy na po³udnie od Kostrzynia, w strefie maksymalnej krzywizny jej koryta (SCHARFE, SCHEERSCHMIDT 2000). Elementem wspólnym na analizowanych mapach jest natomiast najbardziej na pó³noc wysuniêta odnoga Warty, nosz¹ca nazwê Schnelle Warte. Wszystkie ramiona rzeczne zosta³y zaprezentowane w postaci liniowych i powierzchniowych elementów o przybli¿onej szerokooeci, jednak o nieregularnych konturach. Taka graficzna prezentacja oddaje ogólny charakter uk³adu hydrograficznego, ale istot¹ analizy staje siê kartometrycznooeæ tych dwóch Yróde³. W tym przypadku dotyczy to wymiernych parametrów, np.: liczby, d³ugooeci i szerokooeci ramion, zmiennooeci szerokooeci (wielkooeæ powierzchni wodnej), stopnia krêtooeci rzeki oraz mo¿li- RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ wooeci okreoelenia g³ównych kierunków sp³ywu wód. Na obu mapach na obszarze przyleg³ym do twierdzy Kostrzyn wystêpuje Jezioro Kostrzyñskie (Grosse See ­1773, Custriner See ­ 1786), którego kszta³t, powierzchnia i zasiêg znacznie siê ró¿ni¹. Ró¿nice dotycz¹ równie¿ wielkooeci i kszta³tu wysp zaznaczonych w strefie jeziora na obu przekazach. Na mapie z 1773 r. w strefie Grosse See zaznaczono Sonnenburgische Fahrt, jedn¹ z wiêkszych i bardziej charakterystycznych odnóg Warty. Precyzyjniejsze wnioski dotycz¹ce ró¿nic i podobieñstw w zakresie prezentacji treoeci i sposobów odwzorowania elementów hydrograficznych mo¿na wyci¹gn¹æ dopiero z zastosowaniem nastêpnego etapu kartograficznej metody badañ, w tym przypadku analizy porównawczej na³o¿onych na siebie dwóch uk³adów hydrograficznych. Przygotowanie map pochodz¹cych z ró¿nych okresów do analizy porównawczej przede wszystkim wi¹¿e siê z wyborem sposobu zapisu danych przestrzennych ­ tu po³¹czono wzorzec wektorowy i rastrowy. W celu uzyskania czytelnego obrazu dla map z XVIII w. przyjêto okreoelony sposób wektoryzacji sieci rzecznej. Na mapie z 1773 r., dla stosunkowo ma³ej szerokooeci cieków, zastosowano digitalizacjê liniow¹ i powierzchniow¹, natomiast na mapie z 1786 r., ze wzglêdu na wiêksz¹ szerokooeæ cieków, przede wszystkim digitalizacjê powierzchniow¹ (ryc. 3 i 4). Wybór sposobu wektoryzacji jest istotnym punktem przygotowania materia³u do analizy, poniewa¿ decyzja o modelu zapisu danych wp³ywa bezpooerednio na jej wynik. Do w³aoeciwej edycji wybrano, oprócz szerokooeci linii, niemniej wa¿n¹ zmienn¹ graficzn¹ ­ barwê. W celu usprawnienia analizy wizualnej nale¿y korzystaæ z kolorów kontrastowych i nawet wskazane jest wzmocnienie krawêdzi powierzchni natê¿eniem barwy. Na ryc. 5 zaprezentowano wynik wektoryzacji po nadaniu atrybutu koloru (czer- Ryc. 3. Karte von der Netz und Warthe Bruche, de Anno 1773 ­ wektoryzacja Fig. 3. Karte von der Netz und Warthe Bruche, de Anno 1773 ­ Vectorisation Ryc. 4. Karte von der Netz und Warthe Bruche, de Anno 1773 ­ wektoryzacja Fig. 4. Karte von der Netz und Warthe Bruche, de Anno 1773 ­ Vectorisation Ryc. 5. Porównanie uk³adu sieci hydrograficznej przy ujoeciu Warty na podstawie map z 1773 i 1786 r. Fig. 5. Comparison of the hydrographic network at the mouth of the Warta on the basis of maps from 1773 and 1786 RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ wony, zielony) i wzmocnieniu natê¿enia barwy dla krawêdzi powierzchni. Dziêki na³o¿eniu wektoryzowanych linii i powierzchni mo¿na wyci¹gn¹æ precyzyjniejsze wnioski w stosunku do tych, które mo¿na wysnuæ bezpooerednio na podstawie analizy wizualnej dwóch fragmentów map (ryc. 1 i 2). Na ryc. 5 dla stanu okreoelonego w 1786 r. (zieleñ) charakterystyczna jest przede wszystkim mniejsza liczba cieków i wyraYnie szersze koryta ni¿ na obrazie z 1773 r. (czerwieñ). Generalnie nale¿y stwierdziæ du¿e ró¿nice w przebiegu rozpatrywanego systemu rzecznego dolnego biegu Warty. Dla mapy D.K. Sotzmanna charakterystyczna jest wiêksza liczba przedstawionej powierzchni wodnej, co nie musi wynikaæ z rzeczywistego stanu, ale przede wszystkim z przyjêtego przez autora sposobu rysowania. Z kolei podcieniowanie krawêdzi koryt cieków przez autora mapy z 1773 r. z jednej strony przyczyni³o siê do podniesienia walorów plastycznych, ale z drugiej utrudnia okreoelenie szerokooeci odnóg rzeki. Ze wzglêdu na brak kartometrycznooeci uwzglêdnionych przekazów nie mo¿na w sposób jednoznaczny przeprowadziæ charakterystyki ilooeciowej sieci hydrograficznej, na przyk³ad okreoeliæ liczbê i d³ugooeæ cieków oraz zmianê gêstooeci sieci rzecznej odwzorowanych okresów. Natomiast du¿y stopieñ skomplikowania uk³adu sieci rzecznej, w tym brak wyodrêbnienia koryta g³ównego cieku oraz brak mo¿liwooeci okreoelenia po³o¿enia geograficznego i rzêdnych wysokooeciowych obiektów hydrograficznych, wyklucza mo¿liwooeæ przeprowadzenie analiz w zakresie oceny stopnia krêtooeci i rozwiniêcia rzeki czy zmian jej spadku wzd³u¿ ca³ego biegu. W celu porównania przebiegu dolnego biegu Warty prezentowanego na mapach z XVIII w. do stanu zarejestrowanego po przemianach antropogenicz- nych wybrano mapê Wojskowego Instytutu Geograficznego z 1928 r. w postaci obrazu rastrowego (ryc. 6). Wybór tej mapy w modelu rastrowym nie by³ przypadkowy, poniewa¿ zawarta w niej treoeæ sytuacyjna (poza wodami) przedstawiona jest w czerni. Na³o¿one czerwone i zielone wektory z zastosowaniem odpowiedniej przezroczystooeci umo¿liwiaj¹ rozpoznanie w³aoeciwych proporcji i odniesienie w przestrzeni geograficznej. Natomiast niebieskie wody na mapie WIG s¹ na tyle widoczne, ¿e jest mo¿liwe porównanie przebiegu zasadniczych cieków na trzech kartograficznych obrazach. W przeprowadzonej analizie nie zastosowano transformacji treoeci kartograficznej ze wzglêdu na brak jednoznacznych punktów odniesienia, szczególnie na obszarze rozlewiska Warty. Na³o¿enie zwektoryzowanych elementów z obu map z XVIII w. wi¹¿e siê z problemem ich niepe³nej kartometrycznooeci. W tym przypadku przyjêto wspóln¹ skalê oraz mo¿liwie przybli¿one na³o¿enie zabudowy miejscowooeci i wschodniego zakola Odry. Nie zastosowano transformacji zmieniaj¹cej wzajemne po³o¿enie punktów wyznaczaj¹cych obiekty wektorowe. Zastosowanie automatycznych transformacji w tym przypadku nie by³o konieczne, poniewa¿ ju¿ przy na³o¿eniu dwóch rêkopioemiennych obrazów na mapê z 1928 r. stwierdzono brak ich kartometrycznooeci (ryc. 6). Podstawow¹ kartograficzn¹ metod¹ badañ, jak¹ mo¿na by³o zastosowaæ w omawianym przypadku, by³a analiza wizualna map. Wed³ug K.A. SALISZCZEWA (2003) analiza wizualna map (tu: nak³adanie bez stosowania automatycznych, czyli zniekszta³caj¹cych tak¿e przypadkowo elementów niekartometrycznego obrazu) pozwala przede wszystkim na: dostrze¿enie specyfiki form i osobliwooeci przestrzennego rysunku zjawisk i obiek- Ryc. 6. Porównanie uk³adu sieci hydrograficznej przy ujoeciu Warty na podstawie map z 1773, 1786 i 1928 r. Fig. 6. Comparison of the hydrographic network at the mouth of the Warta on the basis of maps from 1773, 1786 and 1928 tów, ustalenie prawid³owooeci ich rozmieszczenia, ujawnienie powi¹zañ przestrzennych i ocenê sytuacji dynamicznych. Istotnym jednak problemem w analizie wizualnej map pod k¹tem oceny ich przydatnooeci w badaniach stanu i zmiennooeci elementów hydrograficznych jest odpowiednie przygotowanie materia³ów Yród³owych, czêsto zró¿nicowanych ze wzglêdu na czas powstania i zakres prezentowanej treoeci. Takie podejoecie daje mo¿liwooeæ charakterystyki i oceny dawnych przekazów kartograficznych, zw³aszcza o ma³ym stopniu kartometrycznooeci, w aspekcie prezentacji wybranych elementów oerodowiska przyrodniczego. Na podstawie przeprowadzonej analizy porównawczej sposobu przedstawienia odcinka ujoeciowego Warty na mapach pochodz¹cych z ró¿nych okresów mo¿na stwierdziæ, ¿e istotn¹ rolê w jego prezentacji graficznej odgrywa³a miêdzy innymi fantazja autora lub przyjêta przez niego maniera rysowania (szkicowania), a czêsto równie¿ okres, w którym dokonywano obserwacji i pomiarów. W przypadku realizowania ich w czasie trwania stanów wysokich, kiedy rzeka p³ynê³a ca³¹ szerokooeci¹ terasy zalewowej lub kiedy rozdziela³a siê na liczne ramiona i odnogi, bieg rzeki by³ bardzo skomplikowany, z licznymi zakrêtami, ramionami i bifurkacj¹. Natomiast w czasie stanów niskich przedstawiano nieco uproszczony przebieg sieci o wzglêdnie prostoliniowym przebiegu. W przypadku prowadzenia analiz porównawczych uk³adu sieci rzecznej i jej zmiennooeci przestrzennej nale¿y mieæ na uwadze fakt ma³ej dostêpnooeci dolin rzecznych ze wzglêdu na ich bagnistooeæ w okresie przedregulacyjnym i przedmelioracyjnym, a wiêc jeszcze w XVIII w. St¹d te¿ autorzy wielu map, nie widz¹c dok³adnie przebiegu koryta rzecznego, czêsto zaznaczali tylko jego orientacyjny przebieg. Krêtooeæ rzeki lub wê¿ykowaty RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ jej bieg, prezentowany na wielu mapach ukazuj¹cych siê do XIX w. wynika³, jak stwierdzono, z maniery rysunku. Dotyczy³o to g³ównie sposobu przerysowanego meandrowania, u¿ywanego jako powszechna technika prezentacji rzek na mapach od XVI w., gdzie czêsto zakrêty, krzywizny lub meandry nie odpowiada³y rzeczywistooeci. WNIOSKI Przegl¹d materia³ów kartograficznych ukazuj¹cych siê na prze³omie XVIII i XIX w., dokonany w aspekcie prezentacji wód oeródl¹dowych w Polsce, oraz mo¿liwooeci odtworzenia, na podstawie pozyskanych z nich informacji, stanu quasi-naturalnego stosunków hydrograficznych wybranego obszaru pozwala na okreoelenie nastêpuj¹cych wniosków: · W celu uzyskania w miarê wiarygodnych informacji o stanie quasi-naturalnym stosunków wodnych dla warunków polskich nale¿y siêgaæ do obrazów kartograficznych sprzed XIX w., które prezentuj¹ sytuacjê do czasu prowadzenia na wiêksz¹ skalê prac regulacyjno-melioracyjnych. · Jako Yród³a kartograficzne odwzorowuj¹ce uk³ad stosunków hydrograficznych o ma³ym stopniu przekszta³cenia nale¿y przyj¹æ zarówno mapy wód oeródl¹dowych w ró¿nych skalach, jak równie¿ mapy topograficzne wykonywane metod¹ stolikow¹ w XVIII w. · Mapy zwi¹zane z okresem kartografii regionalnej, powsta³e w XVI­XVII w., zosta³y opracowane w ma³ych skalach i jako obarczone stosunkowo du¿ymi b³êdami mog¹ zostaæ wykorzystane jedynie do identyfikacji ogólnych cech oerodowiska przyrodniczego. · Mapy rêkopioemienne z XVIII w., które czêsto mo¿na uznaæ za szkice te- renowe, s¹ istotnym Yród³em wiedzy o oerodowisku wodnym i jego przemianach, jednak nie mog¹ stanowiæ podstawy analiz kartometrycznych. · Za w pe³ni kartometryczne Yród³a informacji o stosunkach wodnych nale¿y uznaæ mapy topograficzne wykonywane dopiero w okresie wprowadzenia triangulacji w XIX w. · W³aoeciw¹ kartograficzn¹ metod¹ badañ w przypadku porównywania sposobów prezentacji elementów hydrograficznych na zró¿nicowanych ze wzglêdu na treoeæ oraz pochodz¹cych z ró¿nych okresów materia³ach kartograficznych wydaje siê analiza wizualna map. · Wybór wymiernych parametrów podlegaj¹cych analizie powinien zostaæ podporz¹dkowany kartometrycznej jakooeci materia³u Yród³owego. · Du¿e mo¿liwooeci w zakresie analizy wizualnej map daje wybór ³¹czenia zapisu rastrowego i wektorowego elementów treoeci mapy oraz odpowiednie metody wektoryzacji. Analizuj¹c przekazy kartograficzne z drugiej po³owy XVIII w., których g³ównym elementem treoeci s¹ wody oeródl¹dowe Polski, uznano, ¿e mapy rêkopioemienne, tworzone jeszcze przed okresem zastosowania pomiarów terenowych opartych na triangulacji, stanowi¹ bogate Yród³o informacji o stanie i stopniu przekszta³ceñ stosunków wodnych. S¹ to jednak przekazy o ró¿nym poziomie kartometrycznooeci oraz sposobie prezentacji treoeci hydrograficznej, co ogranicza ich przydatnooeæ w analizach przestrzennych. W celu szczegó³owej rekonstrukcji stosunków wodnych na danym obszarze konieczne jest uwzglêdnienie, oprócz materia³ów kartograficznych, równie¿ historycznych materia³ów Yród³owych oraz wyników badañ archeologicznych i geologicznych. LITERATURA BUCZEK K., 1935: Prace kartografów pruskich w Polsce za czasów Stanis³awa Augusta na tle wspó³czesnej kartografii polskiej. Pr. Kom. Atlasu Historycznego Polski, z. 3, Kraków, 115­305. JANKOWSKA M., 1993: Okolicznooeci i sposób opracowania pruskiej mapy topograficznej z I po³owy XIX wieku w skali 1 : 25 000. Roczn. Akad. Roln. w Poznaniu, 38­45. KANIECKI A., 2004: Poznañ. Dzieje miasta wod¹ pisane. PTPN, Poznañ. KANIECKI A., 2007: Atrakcyjnooeæ starych przekazów kartograficznych dla wspó³czesnych badañ oerodowiskowych. [W:] B. Medyñska-Gulij, L. Kaczmarek (red.), Informacja geograficzna w kszta³towaniu i ochronie oerodowiska przyrodniczego. Bogucki Wyd. Nauk., Poznañ, 11­22. KWIATKOWSKA-GADOMSKA G., PIETKIEWICZ S., 1980: Mapa Palatinatus Posnaniensis Jerzego Freudenhammera. Stud. i Mater. z Dziejów Nauki Polskiej, C 24. MADEJ J., 1987: ,,Polonia... 1770" Karola de Pertheesa na tle osiemnastowiecznej kartografii Recenzent: prof. zw. dr hab. Adam Choiñski polskiej i krajów ooeciennych. Bibl. Narod. Zak³. Zb. Kart., Zab. Pol. Kart., z. 6. Warszawa. MIKULSKI Z., 1978: Zarys historii hydrologii na ziemiach polskich. [W:] A. Biswas (red.), Historia hydrologii. PWN, Warszawa. MUSALL H., 1986: Binnengewässerkarte. [W:] I. Kretschmer, J. Dörflinger, F. Wawrik (red.), Lexikon zur Geschichte der Kartographie. Wyd. Franz Deuticke, Wiedeñ, 91­ ­94. PIASECKA J., 1974: Zmiany hydrograficzne doliny Warty w okresie ostatnich 200 lat. Czas. Geogr., t. XLV, z. 4, 229­238. SALISZCZEW K.A., 2003: Kartografia ogólna, wyd. III, B. Horodyskiego (red.). Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 267­268. SCHARFE W., 1972, Abriss der Kartographie Brandenburgs 1771­1821, Berlin, New York. SCHARFE W., SCHEERSCHMIDT H., 2000: Berlin-Brandenburg im Kartenbild. Staadtsbibliothek zu Berlin, Berlin. SIRKO M. 1999, Zarys historii kartografii. Wyd. Marii Curie-Sk³odowskiej, Lublin. SUROWIECKI W., 1811: O rzekach i sp³awach krajów Ksiêstwa Warszawskiego. Warszawa. Zak³ad Hydrologii i Gospodarki Wodnej Instytut Geografii Fizycznej i Kszta³towania OErodowiska Przyrodniczego Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu OLD MAPS AS A SOURCE OF INFORMATION ABOUT INLAND WATERS AND THE EXTENT OF THEIR MAN-MADE TRANSFORMATIONS Summary An analysis was made of cartographic works appearing from the mid-18th to the 19th centuries with inland waters of Poland as the principal element of their content. Maps of inland waters and general-purpose maps were discussed, including the scale criterion and cartometric reliability, as basic cartographic sources presenting and interpreting hydrographic elements. The problem of the use of cartographic material which is not fully cartometric in a spatial reconstruction of river systems was presented on the example of the lower Warta River near its junction with the Oder River in the Kostrzyn area. Two manuscript maps from the 18th century (1773 and 1786) were analysed to compare their ways of presenting basic elements of a river system and to assess their reliability when reconstructing the directions and scope of change in water conditions resulting from the human impact. Additionally, the content of the two maps was compared with the picture of the lower Warta reaches as presented on a map from 1928, which is a fully cartometric material. It was decided that manuscript maps, prepared before the times of field measurements, based on triangulation were a rich source of information about the state and degree of transformation of inland waters; however, their varying cartometric reliability and ways of presentation of the hydrographic content limit their usefulness in spatial analyses. Materials concerning water conditions that can RENATA GRAF, ALFRED KANIECKI, BEATA MEDYÑSKA-GULIJ ditions in a given area, it is necessary to take into consideration not only cartographic works, but also historical source materials and the results of archeological and geological studies. be regarded as fully cartometric are only topographic maps constructed after triangulation had been introduced in the 19th century. In order to attempt a detailed reconstruction of water con-

Journal

Badania Fizjograficzne nad Polska Zachodnia – de Gruyter

Published: Jan 1, 2008

There are no references for this article.