Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Poznań Light Rail Route as an Element of the City's Natural System

Poznań Light Rail Route as an Element of the City's Natural System DOI: 10.2478/v10116-009-0010-4 BADANIA FIZJOGRAFICZNE NAD POLSK¥ ZACHODNI¥ Seria A ­ Geografia Fizyczna, Tom 59: 121­131 2008 TRASA POZNAÑSKIEGO SZYBKIEGO TRAMWAJU JAKO ELEMENT SYSTEMU PRZYRODNICZEGO MIASTA ZARYS TREOECI Miasta charakteryzuj¹ siê najwy¿szym stopniem przekszta³cenia komponentów oerodowiska przyrodniczego. S¹ postrzegane jako obszary dominacji elementów infrastruktury technicznej. Tymczasem nowe idee, w tym przede wszystkim rozwój zrównowa¿ony, pozwalaj¹ spojrzeæ na miasto jako na specyficzny system, w którym wa¿n¹ rolê odgrywa oerodowisko przyrodnicze, podlegaj¹ce zarówno ochronie i oewiadomemu kszta³towaniu, jak i procesom spontanicznego wzrostu oraz sukcesji. Oznacza to, ¿e coraz czêoeciej dostrzega siê rolê ekologiczn¹ wielu elementów infrastruktury miejskiej. Przyk³adem mo¿e byæ , która ze wzglêdu na swe po³o¿enie i konstrukcjê charakteryzuje siê wysokim potencja³em biotycznym. Stosuj¹c przede wszystkim metodê polowej interpretacji zdjêæ lotniczych (rozpoznanie, ocena i klasyfikacja obiektów na fotografiach przy ich wizualnej w terenie), wyró¿niono szereg kategorii zieleni, zarówno wystêpuj¹cej spontanicznie, jak i w formie nasadzeñ pe³ni¹cych funkcjê gospodarcz¹. Zebrane dane stanowi¹ przes³ankê do bardziej oewiadomego kszta³towania podobnych do opisanego liniowych elementów infrastruktury (np. linii kolejowych, dróg, autostrad itp.), które obok funkcji transportowej s¹ wa¿nym elementem systemu przyrodniczego miasta (jako siedliska ¿ycia zwierz¹t, korytarze ekologiczne itp., a tak¿e tereny zielone korzystnie wp³ywaj¹ce na estetykê otoczenia). WSTÊP Wspó³czesne miasta sta³y siê podstawowym oerodowiskiem ¿ycia cz³owieka. Obecnie s¹ one zamieszkiwane przez oko³o 3,2 mld ludzi (ponad po³owa ludnooeci oewiata). Dynamika procesów urbanizacyjnych w skali globalnej jest bardzo wysoka. Populacja miast wzrasta tygodniowo o oko³o 1 mln (SHU PENG 2004). Wi¹¿e siê to tak¿e z ich rozwojem przestrzennym, a zatem zwiêkszeniem liczby powi¹zañ wewn¹trz geosystemu miejskiego. Miasta charakteryzuj¹ siê niemal¿e ca³kowitym przekszta³ceniem elementów oerodowiska przyrodniczego, a cz³owiek jest g³ównym czynnikiem miastotwórczym. Jego dzia³ania prowadz¹ do transformacji oerodowiska przyrodniczego o niespotykanej intensywnooeci i zasiêgu. Roz- wój technologii doprowadzi³ do zmarginalizowania roli uwarunkowañ oerodowiska przyrodniczego jako znacz¹cego czynnika wp³ywaj¹cego na lokalizacjê miast. Sustainable development, czyli rozwój zrównowa¿ony to wypracowany w latach 80. XX w. paradygmat zachowania siê populacji cz³owieka w geoekosystemie globalnym. Podstawowym jego za³o¿eniem jest zapewnienie mo¿liwooeci rozwoju osobistego jednostek oraz gospodarczego rozwoju spo³ecznooeci przy jednoczesnym zachowaniu stabilnooeci podstawowych ekosystemów teraz i w przysz³ooeci. Pomimo rozwoju oewiadomooeci ekologicznej spo³eczeñstw utrzymanie stabilnooeci geoekologicznej na terenach o wysokim stopniu zainwestowania okaza³o siê niemo¿liwe przy obecnym poziomie nauki i technologii (KOZ£OWSKI 2000). Jest to przes³anka do rozwoju badañ i wypracowywania metod kszta³towania miast zgodnie z ide¹ ekorozwoju, czyni¹c je mniej szkodliwymi dla otoczenia i bardziej przyjaznymi dla ich mieszkañców ­ tak¿e zwierz¹t i rooelin. Metod¹ realizacji powy¿szego postulatu jest wykorzystanie obiektów tradycyjnie traktowanych jako elementy infrastruktury technicznej miasta do wzmacniania jego potencja³u przyrodniczego. CEL I OBSZAR BADAÑ Celem niniejszego opracowania jest wskazanie na potencja³ przyrodniczy miejskich szlaków komunikacyjnych na przyk³adzie trasy Poznañskiego Szybkiego Tramwaju. Analizowany obiekt znajduje siê w ca³ooeci w granicach miasta Poznania, na zachód od rzeki Warty. Ma on charakter liniowy i przebiega po³udnikowo od centrum miasta (ul. F.D. Roosevelta) po jego pó³nocn¹ czêoeæ (os. Jana III Sobieskiego). Jest to obszar zurbanizowany, w ca³ooeci przekszta³cony przez dzia³alnooeæ cz³owieka. Sama trasa PST stanowi czêoeæ miejskiego systemu komunikacji zbiorowej i jest zarz¹dzana przez Miejskie Przedsiêbiorstwo Komunikacyjne Sp. z o.o. (fot. 1). £¹czna d³ugooeæ trasy PST wynosi 6100 m, z czego: 370 m przebiega na poziomie terenu, 4000 m w wykopie, 850 m na estakadach, 880 m na nasypach lub obszarach antropogenicznie podwy¿szonych. METODY i in. 1999). Uzasadnieniem dla zastosowania powy¿szej metody jest du¿a dynamika transformacji przestrzennych omawianego geokompleksu. Podstawowym materia³em teledetekcyjnym wykorzystanym w opracowaniu by³y barwne zdjêcia lotnicze w skali oko³o 1 : 2000, wykonane latem 2002 r. przez Andrzeja Kijowskiego. Zosta³y one przetworzone w programie TNT-Mips do postaci fotomapy w uk³adzie wspó³rzêdnych ,,1992". Ponadto, pomiêdzy styczniem 2004 r. a majem 2005 r. przeprowadzono cykl obserwacji terenowych, których celem by³o unaczeoenienie i uszczegó³owienie treoeci fotomapy, a tak¿e identyfikacja i inwentaryzacja procesów oraz zjawisk wystêpuj¹cych na omawianym obszarze. Do zgromadzenia wyników obserwacji terenowej wykorzystano oprogramowanie MapInfo z grupy Desktop GIS. Zastosowanie technik GIS pozwoli³o na uzyskanie dok³adnych pomiarów powierzchni, a co sie z tym wi¹¿e aplikacjê metod ilooeciowych w postaci wskaYników statystycznych (ARMAND 1980; KRAAK, ORMELING 1998). WYNIKI W prezentowanej pracy g³ówn¹ metod¹ badawcz¹ by³a interpretacja polowa, przez co nale¿y rozumieæ rozpoznanie, ocenê i klasyfikacjê obiektów na zdjêciach lotniczych z wykorzystaniem ich wizualnej obserwacji w terenie (CIO£KOSZ Na podstawie analizy Yróde³ literaturowych (w tym za³o¿eñ i projektów technicznych trasy PST), kartograficznych, teledetekcyjnych oraz cyklu obserwacji terenowych stwierdzono, ¿e po³o¿enie analizowanego obiektu jest korzystne dla potrzeb kszta³towania systemu przyrodniczego miasta. W czêoeci pó³nocnej trasa PST ³¹czy siê z ci¹gle funkcjonuj¹cymi agrocenozami w strefie podmiejskiej zewnêtrznej. Ponadto, przecina ona zachodni klin zieleni. Skarpy wykopu charakteryzuj¹ siê nachyleniem 30° i s¹ pokryte zró¿nicowan¹ rooelinnooeci¹. Fot. 1. Zdjêcie lotnicze pochylone trasy PST. Na dalszym planie widoczne tereny u¿ytkowane rolniczo oraz lasy stanowi¹ce strefê zasilania systemu przyrodniczego miasta; w lewej dolnej czêoeci widoczny fragment XIX-wiecznego fortu (fot. A. Kijowski 1998) Phot. 1. An oblique aerial photograph of Poznañ Light Rail Route. Please notice agriculture land-use on the further plan and forest, which are alimentation zone for city's natural system; on the left side 19 century fort can be seen (photo A. Kijowski 1998) th posiada du¿y potencja³ biotyczny, który jest wyra¿ony w wysokim udziale powierzchni biologicznie czynnych w jej ca³kowitej powierzchni (ryc. 1). Wyró¿nione typy powierzchni biologicznie czynnych to (MANIA 2005): · powierzchnie trawiaste na obszarach p³askich ­ tereny porooeniête nisk¹ rooelinnooeci¹ synantropijn¹, najczêoeciej jednoroczn¹, tworz¹c¹ zwarte powierzchnie w najbli¿szym s¹siedztwie trasy PST, · powierzchnie trawiaste na skarpach wykopu ­ tereny porooeniête nisk¹ rooe- linnooeci¹ synantropijn¹, najczêoeciej jednoroczn¹, tworz¹c¹ zwarte powierzchnie podlegaj¹ce zabiegom koszenia, a fragmentarycznie, ze wzglêdu na specyficzne warunki siedliskowe i utrudnione mo¿liwooeci penetracji przez cz³owieka, stanowi¹ce miejsce wystêpowania gatunków i siedlisk rzadkich (czêsto muraw kserotermicznych ­ KEPEL 2002), · powierzchnie trawiaste na skarpach wa³ów lub nasypów ­ tereny porooeniête nisk¹ rooelinnooeci¹ synantropijn¹, najczêoeciej jednoroczn¹, tworz¹c¹ zwarte powierzchnie nieregularnie podlegaj¹ce zabiegowi koszenia, o wiêkszych mo¿liwooeciach penetracji i specyficznych warunkach siedliskowych wynikaj¹cych z ekspozycji stoków, stosunków wodnych i innych uwarunkowañ, · powierzchnie trawiaste przy przystankach ­ niewielkie, czêsto izolowane (poprzez otoczenie zabudow¹ techniczn¹) i rozdrobnione obszary pokryte nisk¹ rooelinnooeci¹ synantropijn¹, które stanowi¹ element kszta³tuj¹cy przestrzeñ w pobli¿u przystanków PST, · powierzchnie trawiaste szlaków komunikacyjnych drogowych i pieszych ­ powierzchnie porooeniête nisk¹ rooelinnooeci¹ synantropijn¹, najczêoeciej jednoroczn¹, wystêpuj¹ce w formie d³ugi i w¹skich (od oko³o 1 m do kilku metrów szerokooeci) pasów wzd³u¿ dróg i chodników lub miêdzy pasami ruchu, · strefa sukcesji ­ obszar obejmuj¹cy przestrzeñ pod estakad¹, a tak¿e jej najbli¿sze otoczenie, które stanowi¹ teren swobodnej sukcesji rooelinnej; s¹ to obszary o ograniczonych mo¿liwooeciach zagospodarowania i nie podlegaj¹ zabiegom pielêgnacyjnym, · wêz³y ekologiczne ­ obszary o du¿ym stopniu bioró¿norodnooeci, stosunkowo du¿ej powierzchni, charakteryzuj¹ce siê wysokim potencja³em biotycznym oraz mog¹ce posiadaæ ³¹cznooeæ ze strefami zasilania ekosystemu, znajduj¹cymi siê poza miastem; omawiane obszary czêsto charakteryzuj¹ siê ograniczonymi mo¿liwooeci penetracji przez cz³owieka (MATUSZYÑSKA 2001; KEPEL 2002). Ryc. 1. Udzia³ procentowy poszczególnych komponentów geokompleksu PST 1 ­ powierzchnie biologicznie czynne, 2 ­ elementy infrastruktury techniczej PST, 3 ­ place, parkingi, gara¿e, 4 ­ chodniki, 5 ­ drogi Fig. 1. Percentage of Poznañ LRT geocomplex components 1 ­ bioactive surfaces, 2 ­ elements of technical infrastructure of light rail route, 3 ­ yards, parking spaces, garages; 4 ­ sidewalks, 5 ­ roads · agrocenozy ­ tereny upraw rolnych lub sadowniczych, które nie wystêpuj¹ w bezpooerednim przestrzennym s¹siedztwie trasy PST, jednak poprzez inne (wy¿ej wymienione) formy u¿ytkowania posiadaj¹ z ni¹ ³¹cznooeæ. Udzia³ poszczególnych kategorii przedstawiono na ryc. 2. Drug¹ grupê elementów biotycznych geokompleksu PST stanowi rooelinnooeæ wysoka, przez któr¹ rozumie siê rooeliny wieloletnie w formie krzewów lub drzew. Wyró¿niono nastêpuj¹ce kategorie: · drzewa pojedyncze, · skupiska drzew, · aleje drzew ­ to wyró¿niaj¹ce siê w terenie skupiska drzew wystêpuj¹ce liniowo, · krzewy pojedyncze lub wystêpuj¹ce w niewielkich skupieniach, · skupiska krzewów. Pomiar przeprowadzony za pomoc¹ technik GIS dotyczy³ powierzchni koron, zatem wystêpowanie rooelinnooeci wysokiej nie wyklucza innych form rooelinnooeæ lub zagospodarowania pod drzewami oraz krzewami. Analiza przedstawionych danych prowadzi do konkluzji, ¿e podstaw¹ ekosystemu PST s¹ powierzchnie trawiaste rosn¹ce na stokach o du¿ym nachyleniu. Stanowi¹ one po³owê powierzchni biologicznie czynnych badanego obszaru. Wystêpuj¹ w formie jednorodnych p³atów, których spójnooeæ jest przerywana w strefach przystanków. Czynnikiem wp³ywaj¹cym niekorzystnie na stan rooelinnooeci oraz stabilnooeæ skarp jest wydeptywanie, jednak nie oddzia³uje ono znacz¹co na ci¹g³ooeæ ekosystemu (MARSZ 1972). Istotnym czynnikiem jest jednak niska stabilnooeæ siedlisk na zboczach, Ryc. 2. Powierzchnie biologicznie czynne w geokompleksie PST 1 ­ powierzchnie trawiaste na obszarach p³askich, 2 ­ powierzchnie trawiaste na skarpach wykopu, 3 ­ powierzchnie trawiaste na skarpach wa³ów lub nasypów, 4 ­ powierzchnie trawiaste przy przystankach, 5 ­ powierzchnie trawiaste szlaków komunikacyjnych drogowych i pieszych, 6 ­ strefa sukcesji, 7 ­ wêz³y ekologiczne, 8 ­ agrocenozy Fig. 2. Bioactive surfaces in Poznañ LRT geocomplex 1 ­ gramineous surfaces on flat areas, 3 ­ gramineous surfaces on pit slopes, 3 ­ gramineous surfaces on embankment, 4 ­ gramineous surfaces near tram stops, 5 ­ gramineous surfaces near roads, 6 ­ succession zone, 7 ­ ecological knots, 8 ­ agrocenosis która mo¿e byæ przyczyn¹ lokalnego os³abienia lub zanikania rooelinnooeci. Rooelinnooeæ zadarniaj¹ca skutecznie chroni zbocza przed erozj¹ ze wzglêdu na szybki rozwój, jednak nale¿y pamiêtaæ o sezonowooeci jej wystêpowania (BANASZAK, WIOENIEWSKI 1999; SZWED i in. 1999). Istniej¹ po³¹czenia z obszarami wêz³owymi systemu przyrodniczego miasta. Najwa¿niejsze takie miejsce to dolina Bogdanki, która stanowi ooe golêciñskiego klina zieleni. T¹ drog¹ mo¿liwa jest migracja rooelin i zwierz¹t ze stref zewnêtrznych miasta do oeródmieoecia lub w kierunku Pi¹tkowa. Czêoeci¹ tego obszaru jest wiêkszooeæ strefy sukcesji, któr¹ stanowi pas terenu pod estakad¹ oraz w promieniu oko³o 5 m od niej. Jest to teren, na którym ze wzglêdu na brak zagospodarowania rozwija siê naturalna sukcesja rooelinna. Z powy¿szych przyczyn jest to miejsce bytowania fauny, zw³aszcza gniazdowania ptactwa (ryc. 3). Innym obszarem o du¿ym potencjale biotycznym, który ma bezpooeredni¹ ³¹cznooeæ z geokompleksem PST, jest fort Va. Forty stanowi¹ istotn¹ czêoeæ systemu przyrodniczego Poznania. Omawiany obiekt jest enklaw¹ zieleni o du¿ej bioró¿norodnooeci, stanowi miejsce bytowania fauny, tak¿e nietoperzy. Zieleñ przystanków, a tak¿e zieleñ szlaków komunikacyjnych charakteryzuje siê najmniejsz¹ zdolnooeci¹ samoregu- Ryc. 3. Trasa PST na tle systemu przyrodniczego miasta ­ klinów zieleni (za: MIERZEJEWSKA 2001, zmienione) Fig. 3. Poznañ Light Rail Route on the background of natural system of a city ­ green wedges (after: MIERZEJEWSKA 2001, changed) lacyjn¹. Ten typ zieleni odznacza siê najwiêkszym rozdrobnieniem; wystêpuje w formie niewielkich enklaw o powierzchni czêsto nieprzekraczaj¹cej kilkunastu metrów kwadratowych (SIUTA 1995). Agrocenozy znajduj¹ce siê na pó³nocnym skraju obszaru badañ stanowi¹ wa¿ny element ekosystemu PST, poniewa¿ s¹ stref¹ jego zasilania. Barier¹ jest linia kolejowa, jednak jest ona regularnie przekraczana przez zwierzêta; nie stanowi tak¿e zapory dla migracji rooelin. Inne agrocenozy maj¹ znaczenie marginalne dla funkcjonowania ekosystemu PST. Rooelinnooeæ wysoka wystêpuje na oko³o 1/5 obszarów pokrytych siedliskami trawiastymi. Jest ona najczêoeciej wynikiem nasadzeñ, które zosta³y wprowadzone w celu umocnienia stoków wykopu oraz jako ekrany akustyczne (Poznañski Szybki Tramwaj, 1978). G³ówn¹ form¹ wystêpowania rooelinnooeci wysokiej s¹ zadrzewienia. Stanowi¹ one blisko 3/4 obszarów w omawianej kategorii. Mog¹ wystêpowaæ pojedynczo lub w skupiskach. Ze wzglêdu na trudne warunki siedliskowe (du¿e nachylenie zboczy) czêsto nie osi¹gaj¹ rozmiarów w³asciwych dla danego taksonu. Du¿y udzia³ w zadrzewieniach ma robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia). Sporadycznie zaobserwowano niewielkie nasadzenia drzew iglastych w odmianach kar³owatych (fot. 2). Najwiêksza liczba wydzieleñ woeród rooelinnooeci wysokiej przypada na krzewy (114), najczêoeciej wystêpuj¹ce w skupiskach. Jednak ze wzglêdu na ich wielkooeæ i pokrój stanowi¹ one tylko 16% wszystkich powierzchni rooelinnooeci wysokiej. Funkcje gospodarcze zieleni wysokiej to ochrona stoków przed erozj¹ i sp³ukiwaniem, os³ona przeciwoenie¿na trasy PST, a tak¿e urozmaicenie i wzbogacenie krajobrazu, nadaj¹ce mu cech parku. Najrzadsz¹ form¹ wystêpowania zadrzewieñ na omawianym obszarze s¹ aleje drzew. Rozpoznano tylko dwa wydzielenia dla omawianej kategorii. Jedna to aleja kasztanowców wzd³u¿ al. Wielkopolskiej, która zosta³a przeciêta przez estakadê PST. Druga to niewielka aleja kasztanowców prowadz¹ca od ul. Mieszka I do os. S³owiañskiego. Liniowy charakter obszaru badañ w po³¹czeniu z wy¿ej wymienionymi cechami nadaj¹ mu w³aoeciwooeci korytarza ekologicznego, który jest drog¹ migracji rooelin i zwierz¹t miêdzy strefami zasilania a oeródmieoeciem. Wykop, który ze wzglêdu na du¿e nachylenie jest w niewielkim stopniu penetrowany przez cz³owieka, ale równie¿ przez zwierzêta domowe, to droga przemieszczania siê lub sta³ego bytowania dziko ¿yj¹cych zwierz¹t. Zaobserwowano nory w pobli¿u przystanku Szymanowskiego. Wzd³u¿ wykopu PST zwierzêta przemieszczaj¹ siê g³ównie noc¹. Prawdopodobnie docieraj¹ z Pi¹tkowa do doliny Bogdanki, dalej w kierunku Cytadeli lub na pó³nocny zachód wzd³u¿ golêciñskiego klina zieleni. Autor niniejszej pracy zaobserwowa³ lisy (Vulpes vulpes) przebywaj¹ce w okolicach akademików przy ul. Pi¹tkowskiej, a tak¿e je¿e (Erinaceus europaeus) wêdruj¹ce wzd³u¿ wykopu przy ul. S³owiañskiej. W ró¿nych miejscach odnotowano tak¿e drobne gryzonie. Inni autorzy wskazuj¹ trasê PST jako miejsce wystêpowania jaszczurki zwinki (Lacerta agilis), której sprzyja du¿e nas³onecznienie niektórych zboczy (OELIWA 2002). Za prawdopodobne nale¿y uznaæ, ¿e wykop PST jest tak¿e szlakiem uczêszczanym przez zaj¹ce (Lepus europaeus). Specyficznym przyk³adem przystosowania siê zwierz¹t do warunków terenów zurbanizowanych jest pustu³ka (Falco tinunculus). Ten drapie¿ny ptak zak³ada gniazda na dachach bloków na Fot. 2. Przyk³ady zadrzewieñ na terenie PST ­ nasadzenia liniowe (ochrona przed ha³asem) na wale przy ul. S³owiañskiej (fot. W. Mania 2005) Phot. 2. Examples of tree plantings on Poznañ LRT area ­ line plantings (acoustic shield) on the embankment near S³owiañska Street (photo W. Mania 2005) os. Boles³awa OEmia³ego, jednak jest on ju¿ na tyle przyzwyczajony do obecnooeci cz³owieka, ¿e obserwowano gniazda tak¿e na balkonach mieszkañ. Miejscem jego bytowania i polowania jest wykop Poznañskiego Szybkiego Tramwaju, zw³aszcza na odcinkach pokrytych rooelinnooeci¹ trawiast¹ (OELIWA 2002). Jest to tak¿e dowód na sta³e przebywanie drobnych gryzoni na omawianym obszarze, poniewa¿ stanowi¹ one po¿ywienie wy¿ej wspomnianego ptaka. Z powy¿szej analizy wynika du¿e znaczenie trasy PST w funkcjonowaniu geoekosystemu miasta. Pod wzglêdem biologicznym stanowi ona korytarz ekologiczny i wykazuje charakter siedliska marginalnego (SZWED i in. 1999). Istnieje potrzeba rozwijania interdyscyplinarnych badañ nad funkcjonowaniem trasy PST pod wzglêdem biotycznym. Kierunki takich badañ powinny obejmowaæ zarówno mo¿liwooeci zastosowania rooelinnooeci dla ograniczania procesów stokowych, jak i wzbogacenia bioró¿norodnooeci tego obszaru. Ze wzglêdu na sw¹ specyfikê wykop oraz towarzysz¹ce mu wa³y stanowi¹ rzadkie dla Wielkopolski siedliska, zw³aszcza dla muraw kserotermicznych. DYSKUSJA I WNIOSKI Przedstawione zagadnienia wskazuj¹ na z³o¿onooeæ problemów ekologicznych miast. Nale¿y sobie uoewiadomiæ, ¿e nie tylko obszary parkowe, czy lasy komunalne odznaczaj¹ siê wysokim potencja³em przyrodniczym na terenach zurbanizowanych. Do systemu przyrodniczego miasta nale¿y tak¿e w³¹czaæ obszary takie, jak omawiana trasa PST. Przyczyni siê to do wzmocnienia zdolnooeci samoregulacyjnych geoekosystemu, a zdominowany przez wielokondygnacyjne budownictwo krajobraz zyska nowy element pozytywnie wp³ywaj¹cy na jego fizjonomiê. Fot. 3. Osuwisko na stoku wykopu PST (okres wiosennych roztopów) ­ widoczne zaburzenia wegetacji po prawej stronie rynny osuwiskowej (fot. W. Mania 2005) Phot. 3. Landslide on the Poznañ LRT excavation slope (spring thaw period) ­ please notice vegetation on the right side of landslide (photo W. Mania 2005) BANASZAK J., WIOENIEWSKI H., 1999: Podstawy ekologii. Wyd. Uczelniane WSP w Bydgoszczy, Bydgoszcz. CIO£KOSZ A., MISZALSKI J., OLÊDZKI J.R., 1999: Interpretacja zdjêæ lotniczych. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KEPEL A., 2002: Poznañskie tereny zieleni. Woeród zwierz¹t i rooelin. Kronika Miasta Poznania 2002/3, 7­16. KOZ£OWSKI S., 2000: Ekorozwój ­ wyzwanie XXI wieku. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KRAAK M.J., ORMELING F., 1998: Kartografia ­ wizualizacja danych przestrzennych. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. MANIA W., 2005: jako czynnik kszta³tuj¹cy krajobraz miejski (praca magisterska, maszynopis). UAM, Poznañ. MARSZ A., 1972: Metoda obliczania pojemnooeci rekreacyjnej ooerodków wypoczynkowych na ni¿u. PTPN, Poznañ. MATUSZYÑSKA I., 2001: Zmiany u¿ytkowania terenu jako element transformacji oerodowiska przyrodniczego na obszarze wybranych zlewni Poznania i jego strefy podmiejskiej. PTPN, Poznañ. MIERZEJEWSKA L., 2001: Tereny zielone w strukturze przestrzennej Poznania. PTPN, Poznañ. Poznañski Szybki Tramwaj: za³o¿enia techniczno-ekonomiczne. Tom VI: Kszta³towanie oerodowiska (maszynopis), 1978. Poznañskie Biuro Projektów Dróg i Mostów, Poznañ. SHUPENG Ch., 2004: Geo-Information Science and Digital Eearth. Sci. Press USA, Beijing-Monmouth Junction, NJ. SIUTA J., 1995: Gleba ­ diagnozowanie stanu i zagro¿enia. Inst. Ochr. OErodowiska, Warszawa. SZWED W., RATYÑSKA H., DANIELEWICZ W., MIZGAJSKI A., 1999: Przyrodnicze podstawy kszta³towania marginesów ekologicznych w Wielkopolsce. Katedra Botaniki Leoenej, Akad. Roln. im. Augusta Cieszkowskiego, Poznañ. OELIWA P., 2002: Woeród betonu i stali. Woeród zwierz¹t i rooelin. Kronika Miasta Poznania 2002/3, 301­312. Instytut Geografii Fizycznej i Kszta³towania OErodowiska Przyrodniczego Wydzia³ Nauk Geograficznych i Geologicznych Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Istotne jest tak¿e kontrolowanie dzia³alnooeci gospodarczej cz³owieka, poniewa¿ przyczynia siê ona do zmniejszania area³u powierzchni biologicznie czynnych zwi¹zanych z tras¹ PST. Najczêstsz¹ form¹ takiego oddzia³ywania jest powstawanie parkingów w s¹siedztwie terenów szybkiego tramwaju. Skutkiem tego jest niszczenie pokrywy rooelinnej, zmiana struktury lub utrata powierzchni glebowych, a tak¿e zanieczyszczenie oerodowiska gruntowego substancjami ropopochodnymi (ALLOWAY, AYRES 1999). Zagospodarowywanie obszarów po³o¿onych w najbli¿szym s¹siedztwie trasy PST prowadzi do nieodwracalnej utraty powierzchni biologicznie czynnych. Przyk³adem jest budowa centrum handlowego Poznañ Plaza. Powstanie takiej inwestycji wi¹¿e siê z uszczelnieniem powierzchni gruntu na obszarze oko³o 2,5 ha. Nale¿y tak¿e zwróci uwagê na zale¿nooeci pomiêdzy komponentami abiotycznymi i biotycznymi geokompleksu trasy PST. Stosunki wodne oraz rodzaje gruntu wp³ywaj¹ na stan rooelinnooeci porastaj¹cej stoki wykopu, ale tak¿e sama rooelinnooeæ oddzia³uje na stabilnooeæ skarp. Na badanym obszarze wystêpuje powszechnie erozja, sp³ukiwanie gleb, a tak¿e stokowe ruchy masowe ­ osuwiska (fot. 3). LITERATURA ALLOWAY B.J., AYRES D.C., 1999: Chemiczne podstawy zanieczyszczania oerodowiska. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. ARMAND D.L., 1980: Nauka o krajobrazie ­ podstawy teorii i metody logiczno-matematyczne. PWN, Warszawa. Recenzent: prof. zw. dr hab. Leon Kozacki POZNAÑ LIGHT RAIL ROUTE AS AN ELEMENT OF THE CITY'S NATURAL SYSTEM Su m m a r y Cities are characterized by the highest level of transformations of environmental components. They are perceived as the areas dominated by the elements of technical infrastructure. But new ideas, especially sustainable development, allow to look on a city as a specific system, in which the important role is played by the environment, both protected and consciously developed and spontaneously driven by natural succession. All it means that the ecological role of urban infrastructure is being considered more often. A good example is Poznañ Fast Tramway Route, which through its specific location and construction has very high biological potential. Using mainly a method of field interpretation of aerial photographs (recognition, evaluation and classification of objects in photographs with visual observation of these objects on the ground) several categories of green areas, both spontaneous and cultivated were distinguished. The collected data are promising with regard to more aware development of similar linear elements of infrastructure (e.g., railroads, roads, highways etc.), which, along with its main transport function, are a vital element of the city's environmental system (as animal habitats, ecological corridors etc., but also as green zones with positive influence on the aesthetics of the surrounding areas). http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Badania Fizjograficzne nad Polska Zachodnia de Gruyter

Poznań Light Rail Route as an Element of the City's Natural System

Download PDF
11 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/pozna-light-rail-route-as-an-element-of-the-city-s-natural-system-ZE6i1qg5c9

References

References for this paper are not available at this time. We will be adding them shortly, thank you for your patience.

Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2008 by the
ISSN
2081-6014
DOI
10.2478/v10116-009-0010-4
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

DOI: 10.2478/v10116-009-0010-4 BADANIA FIZJOGRAFICZNE NAD POLSK¥ ZACHODNI¥ Seria A ­ Geografia Fizyczna, Tom 59: 121­131 2008 TRASA POZNAÑSKIEGO SZYBKIEGO TRAMWAJU JAKO ELEMENT SYSTEMU PRZYRODNICZEGO MIASTA ZARYS TREOECI Miasta charakteryzuj¹ siê najwy¿szym stopniem przekszta³cenia komponentów oerodowiska przyrodniczego. S¹ postrzegane jako obszary dominacji elementów infrastruktury technicznej. Tymczasem nowe idee, w tym przede wszystkim rozwój zrównowa¿ony, pozwalaj¹ spojrzeæ na miasto jako na specyficzny system, w którym wa¿n¹ rolê odgrywa oerodowisko przyrodnicze, podlegaj¹ce zarówno ochronie i oewiadomemu kszta³towaniu, jak i procesom spontanicznego wzrostu oraz sukcesji. Oznacza to, ¿e coraz czêoeciej dostrzega siê rolê ekologiczn¹ wielu elementów infrastruktury miejskiej. Przyk³adem mo¿e byæ , która ze wzglêdu na swe po³o¿enie i konstrukcjê charakteryzuje siê wysokim potencja³em biotycznym. Stosuj¹c przede wszystkim metodê polowej interpretacji zdjêæ lotniczych (rozpoznanie, ocena i klasyfikacja obiektów na fotografiach przy ich wizualnej w terenie), wyró¿niono szereg kategorii zieleni, zarówno wystêpuj¹cej spontanicznie, jak i w formie nasadzeñ pe³ni¹cych funkcjê gospodarcz¹. Zebrane dane stanowi¹ przes³ankê do bardziej oewiadomego kszta³towania podobnych do opisanego liniowych elementów infrastruktury (np. linii kolejowych, dróg, autostrad itp.), które obok funkcji transportowej s¹ wa¿nym elementem systemu przyrodniczego miasta (jako siedliska ¿ycia zwierz¹t, korytarze ekologiczne itp., a tak¿e tereny zielone korzystnie wp³ywaj¹ce na estetykê otoczenia). WSTÊP Wspó³czesne miasta sta³y siê podstawowym oerodowiskiem ¿ycia cz³owieka. Obecnie s¹ one zamieszkiwane przez oko³o 3,2 mld ludzi (ponad po³owa ludnooeci oewiata). Dynamika procesów urbanizacyjnych w skali globalnej jest bardzo wysoka. Populacja miast wzrasta tygodniowo o oko³o 1 mln (SHU PENG 2004). Wi¹¿e siê to tak¿e z ich rozwojem przestrzennym, a zatem zwiêkszeniem liczby powi¹zañ wewn¹trz geosystemu miejskiego. Miasta charakteryzuj¹ siê niemal¿e ca³kowitym przekszta³ceniem elementów oerodowiska przyrodniczego, a cz³owiek jest g³ównym czynnikiem miastotwórczym. Jego dzia³ania prowadz¹ do transformacji oerodowiska przyrodniczego o niespotykanej intensywnooeci i zasiêgu. Roz- wój technologii doprowadzi³ do zmarginalizowania roli uwarunkowañ oerodowiska przyrodniczego jako znacz¹cego czynnika wp³ywaj¹cego na lokalizacjê miast. Sustainable development, czyli rozwój zrównowa¿ony to wypracowany w latach 80. XX w. paradygmat zachowania siê populacji cz³owieka w geoekosystemie globalnym. Podstawowym jego za³o¿eniem jest zapewnienie mo¿liwooeci rozwoju osobistego jednostek oraz gospodarczego rozwoju spo³ecznooeci przy jednoczesnym zachowaniu stabilnooeci podstawowych ekosystemów teraz i w przysz³ooeci. Pomimo rozwoju oewiadomooeci ekologicznej spo³eczeñstw utrzymanie stabilnooeci geoekologicznej na terenach o wysokim stopniu zainwestowania okaza³o siê niemo¿liwe przy obecnym poziomie nauki i technologii (KOZ£OWSKI 2000). Jest to przes³anka do rozwoju badañ i wypracowywania metod kszta³towania miast zgodnie z ide¹ ekorozwoju, czyni¹c je mniej szkodliwymi dla otoczenia i bardziej przyjaznymi dla ich mieszkañców ­ tak¿e zwierz¹t i rooelin. Metod¹ realizacji powy¿szego postulatu jest wykorzystanie obiektów tradycyjnie traktowanych jako elementy infrastruktury technicznej miasta do wzmacniania jego potencja³u przyrodniczego. CEL I OBSZAR BADAÑ Celem niniejszego opracowania jest wskazanie na potencja³ przyrodniczy miejskich szlaków komunikacyjnych na przyk³adzie trasy Poznañskiego Szybkiego Tramwaju. Analizowany obiekt znajduje siê w ca³ooeci w granicach miasta Poznania, na zachód od rzeki Warty. Ma on charakter liniowy i przebiega po³udnikowo od centrum miasta (ul. F.D. Roosevelta) po jego pó³nocn¹ czêoeæ (os. Jana III Sobieskiego). Jest to obszar zurbanizowany, w ca³ooeci przekszta³cony przez dzia³alnooeæ cz³owieka. Sama trasa PST stanowi czêoeæ miejskiego systemu komunikacji zbiorowej i jest zarz¹dzana przez Miejskie Przedsiêbiorstwo Komunikacyjne Sp. z o.o. (fot. 1). £¹czna d³ugooeæ trasy PST wynosi 6100 m, z czego: 370 m przebiega na poziomie terenu, 4000 m w wykopie, 850 m na estakadach, 880 m na nasypach lub obszarach antropogenicznie podwy¿szonych. METODY i in. 1999). Uzasadnieniem dla zastosowania powy¿szej metody jest du¿a dynamika transformacji przestrzennych omawianego geokompleksu. Podstawowym materia³em teledetekcyjnym wykorzystanym w opracowaniu by³y barwne zdjêcia lotnicze w skali oko³o 1 : 2000, wykonane latem 2002 r. przez Andrzeja Kijowskiego. Zosta³y one przetworzone w programie TNT-Mips do postaci fotomapy w uk³adzie wspó³rzêdnych ,,1992". Ponadto, pomiêdzy styczniem 2004 r. a majem 2005 r. przeprowadzono cykl obserwacji terenowych, których celem by³o unaczeoenienie i uszczegó³owienie treoeci fotomapy, a tak¿e identyfikacja i inwentaryzacja procesów oraz zjawisk wystêpuj¹cych na omawianym obszarze. Do zgromadzenia wyników obserwacji terenowej wykorzystano oprogramowanie MapInfo z grupy Desktop GIS. Zastosowanie technik GIS pozwoli³o na uzyskanie dok³adnych pomiarów powierzchni, a co sie z tym wi¹¿e aplikacjê metod ilooeciowych w postaci wskaYników statystycznych (ARMAND 1980; KRAAK, ORMELING 1998). WYNIKI W prezentowanej pracy g³ówn¹ metod¹ badawcz¹ by³a interpretacja polowa, przez co nale¿y rozumieæ rozpoznanie, ocenê i klasyfikacjê obiektów na zdjêciach lotniczych z wykorzystaniem ich wizualnej obserwacji w terenie (CIO£KOSZ Na podstawie analizy Yróde³ literaturowych (w tym za³o¿eñ i projektów technicznych trasy PST), kartograficznych, teledetekcyjnych oraz cyklu obserwacji terenowych stwierdzono, ¿e po³o¿enie analizowanego obiektu jest korzystne dla potrzeb kszta³towania systemu przyrodniczego miasta. W czêoeci pó³nocnej trasa PST ³¹czy siê z ci¹gle funkcjonuj¹cymi agrocenozami w strefie podmiejskiej zewnêtrznej. Ponadto, przecina ona zachodni klin zieleni. Skarpy wykopu charakteryzuj¹ siê nachyleniem 30° i s¹ pokryte zró¿nicowan¹ rooelinnooeci¹. Fot. 1. Zdjêcie lotnicze pochylone trasy PST. Na dalszym planie widoczne tereny u¿ytkowane rolniczo oraz lasy stanowi¹ce strefê zasilania systemu przyrodniczego miasta; w lewej dolnej czêoeci widoczny fragment XIX-wiecznego fortu (fot. A. Kijowski 1998) Phot. 1. An oblique aerial photograph of Poznañ Light Rail Route. Please notice agriculture land-use on the further plan and forest, which are alimentation zone for city's natural system; on the left side 19 century fort can be seen (photo A. Kijowski 1998) th posiada du¿y potencja³ biotyczny, który jest wyra¿ony w wysokim udziale powierzchni biologicznie czynnych w jej ca³kowitej powierzchni (ryc. 1). Wyró¿nione typy powierzchni biologicznie czynnych to (MANIA 2005): · powierzchnie trawiaste na obszarach p³askich ­ tereny porooeniête nisk¹ rooelinnooeci¹ synantropijn¹, najczêoeciej jednoroczn¹, tworz¹c¹ zwarte powierzchnie w najbli¿szym s¹siedztwie trasy PST, · powierzchnie trawiaste na skarpach wykopu ­ tereny porooeniête nisk¹ rooe- linnooeci¹ synantropijn¹, najczêoeciej jednoroczn¹, tworz¹c¹ zwarte powierzchnie podlegaj¹ce zabiegom koszenia, a fragmentarycznie, ze wzglêdu na specyficzne warunki siedliskowe i utrudnione mo¿liwooeci penetracji przez cz³owieka, stanowi¹ce miejsce wystêpowania gatunków i siedlisk rzadkich (czêsto muraw kserotermicznych ­ KEPEL 2002), · powierzchnie trawiaste na skarpach wa³ów lub nasypów ­ tereny porooeniête nisk¹ rooelinnooeci¹ synantropijn¹, najczêoeciej jednoroczn¹, tworz¹c¹ zwarte powierzchnie nieregularnie podlegaj¹ce zabiegowi koszenia, o wiêkszych mo¿liwooeciach penetracji i specyficznych warunkach siedliskowych wynikaj¹cych z ekspozycji stoków, stosunków wodnych i innych uwarunkowañ, · powierzchnie trawiaste przy przystankach ­ niewielkie, czêsto izolowane (poprzez otoczenie zabudow¹ techniczn¹) i rozdrobnione obszary pokryte nisk¹ rooelinnooeci¹ synantropijn¹, które stanowi¹ element kszta³tuj¹cy przestrzeñ w pobli¿u przystanków PST, · powierzchnie trawiaste szlaków komunikacyjnych drogowych i pieszych ­ powierzchnie porooeniête nisk¹ rooelinnooeci¹ synantropijn¹, najczêoeciej jednoroczn¹, wystêpuj¹ce w formie d³ugi i w¹skich (od oko³o 1 m do kilku metrów szerokooeci) pasów wzd³u¿ dróg i chodników lub miêdzy pasami ruchu, · strefa sukcesji ­ obszar obejmuj¹cy przestrzeñ pod estakad¹, a tak¿e jej najbli¿sze otoczenie, które stanowi¹ teren swobodnej sukcesji rooelinnej; s¹ to obszary o ograniczonych mo¿liwooeciach zagospodarowania i nie podlegaj¹ zabiegom pielêgnacyjnym, · wêz³y ekologiczne ­ obszary o du¿ym stopniu bioró¿norodnooeci, stosunkowo du¿ej powierzchni, charakteryzuj¹ce siê wysokim potencja³em biotycznym oraz mog¹ce posiadaæ ³¹cznooeæ ze strefami zasilania ekosystemu, znajduj¹cymi siê poza miastem; omawiane obszary czêsto charakteryzuj¹ siê ograniczonymi mo¿liwooeci penetracji przez cz³owieka (MATUSZYÑSKA 2001; KEPEL 2002). Ryc. 1. Udzia³ procentowy poszczególnych komponentów geokompleksu PST 1 ­ powierzchnie biologicznie czynne, 2 ­ elementy infrastruktury techniczej PST, 3 ­ place, parkingi, gara¿e, 4 ­ chodniki, 5 ­ drogi Fig. 1. Percentage of Poznañ LRT geocomplex components 1 ­ bioactive surfaces, 2 ­ elements of technical infrastructure of light rail route, 3 ­ yards, parking spaces, garages; 4 ­ sidewalks, 5 ­ roads · agrocenozy ­ tereny upraw rolnych lub sadowniczych, które nie wystêpuj¹ w bezpooerednim przestrzennym s¹siedztwie trasy PST, jednak poprzez inne (wy¿ej wymienione) formy u¿ytkowania posiadaj¹ z ni¹ ³¹cznooeæ. Udzia³ poszczególnych kategorii przedstawiono na ryc. 2. Drug¹ grupê elementów biotycznych geokompleksu PST stanowi rooelinnooeæ wysoka, przez któr¹ rozumie siê rooeliny wieloletnie w formie krzewów lub drzew. Wyró¿niono nastêpuj¹ce kategorie: · drzewa pojedyncze, · skupiska drzew, · aleje drzew ­ to wyró¿niaj¹ce siê w terenie skupiska drzew wystêpuj¹ce liniowo, · krzewy pojedyncze lub wystêpuj¹ce w niewielkich skupieniach, · skupiska krzewów. Pomiar przeprowadzony za pomoc¹ technik GIS dotyczy³ powierzchni koron, zatem wystêpowanie rooelinnooeci wysokiej nie wyklucza innych form rooelinnooeæ lub zagospodarowania pod drzewami oraz krzewami. Analiza przedstawionych danych prowadzi do konkluzji, ¿e podstaw¹ ekosystemu PST s¹ powierzchnie trawiaste rosn¹ce na stokach o du¿ym nachyleniu. Stanowi¹ one po³owê powierzchni biologicznie czynnych badanego obszaru. Wystêpuj¹ w formie jednorodnych p³atów, których spójnooeæ jest przerywana w strefach przystanków. Czynnikiem wp³ywaj¹cym niekorzystnie na stan rooelinnooeci oraz stabilnooeæ skarp jest wydeptywanie, jednak nie oddzia³uje ono znacz¹co na ci¹g³ooeæ ekosystemu (MARSZ 1972). Istotnym czynnikiem jest jednak niska stabilnooeæ siedlisk na zboczach, Ryc. 2. Powierzchnie biologicznie czynne w geokompleksie PST 1 ­ powierzchnie trawiaste na obszarach p³askich, 2 ­ powierzchnie trawiaste na skarpach wykopu, 3 ­ powierzchnie trawiaste na skarpach wa³ów lub nasypów, 4 ­ powierzchnie trawiaste przy przystankach, 5 ­ powierzchnie trawiaste szlaków komunikacyjnych drogowych i pieszych, 6 ­ strefa sukcesji, 7 ­ wêz³y ekologiczne, 8 ­ agrocenozy Fig. 2. Bioactive surfaces in Poznañ LRT geocomplex 1 ­ gramineous surfaces on flat areas, 3 ­ gramineous surfaces on pit slopes, 3 ­ gramineous surfaces on embankment, 4 ­ gramineous surfaces near tram stops, 5 ­ gramineous surfaces near roads, 6 ­ succession zone, 7 ­ ecological knots, 8 ­ agrocenosis która mo¿e byæ przyczyn¹ lokalnego os³abienia lub zanikania rooelinnooeci. Rooelinnooeæ zadarniaj¹ca skutecznie chroni zbocza przed erozj¹ ze wzglêdu na szybki rozwój, jednak nale¿y pamiêtaæ o sezonowooeci jej wystêpowania (BANASZAK, WIOENIEWSKI 1999; SZWED i in. 1999). Istniej¹ po³¹czenia z obszarami wêz³owymi systemu przyrodniczego miasta. Najwa¿niejsze takie miejsce to dolina Bogdanki, która stanowi ooe golêciñskiego klina zieleni. T¹ drog¹ mo¿liwa jest migracja rooelin i zwierz¹t ze stref zewnêtrznych miasta do oeródmieoecia lub w kierunku Pi¹tkowa. Czêoeci¹ tego obszaru jest wiêkszooeæ strefy sukcesji, któr¹ stanowi pas terenu pod estakad¹ oraz w promieniu oko³o 5 m od niej. Jest to teren, na którym ze wzglêdu na brak zagospodarowania rozwija siê naturalna sukcesja rooelinna. Z powy¿szych przyczyn jest to miejsce bytowania fauny, zw³aszcza gniazdowania ptactwa (ryc. 3). Innym obszarem o du¿ym potencjale biotycznym, który ma bezpooeredni¹ ³¹cznooeæ z geokompleksem PST, jest fort Va. Forty stanowi¹ istotn¹ czêoeæ systemu przyrodniczego Poznania. Omawiany obiekt jest enklaw¹ zieleni o du¿ej bioró¿norodnooeci, stanowi miejsce bytowania fauny, tak¿e nietoperzy. Zieleñ przystanków, a tak¿e zieleñ szlaków komunikacyjnych charakteryzuje siê najmniejsz¹ zdolnooeci¹ samoregu- Ryc. 3. Trasa PST na tle systemu przyrodniczego miasta ­ klinów zieleni (za: MIERZEJEWSKA 2001, zmienione) Fig. 3. Poznañ Light Rail Route on the background of natural system of a city ­ green wedges (after: MIERZEJEWSKA 2001, changed) lacyjn¹. Ten typ zieleni odznacza siê najwiêkszym rozdrobnieniem; wystêpuje w formie niewielkich enklaw o powierzchni czêsto nieprzekraczaj¹cej kilkunastu metrów kwadratowych (SIUTA 1995). Agrocenozy znajduj¹ce siê na pó³nocnym skraju obszaru badañ stanowi¹ wa¿ny element ekosystemu PST, poniewa¿ s¹ stref¹ jego zasilania. Barier¹ jest linia kolejowa, jednak jest ona regularnie przekraczana przez zwierzêta; nie stanowi tak¿e zapory dla migracji rooelin. Inne agrocenozy maj¹ znaczenie marginalne dla funkcjonowania ekosystemu PST. Rooelinnooeæ wysoka wystêpuje na oko³o 1/5 obszarów pokrytych siedliskami trawiastymi. Jest ona najczêoeciej wynikiem nasadzeñ, które zosta³y wprowadzone w celu umocnienia stoków wykopu oraz jako ekrany akustyczne (Poznañski Szybki Tramwaj, 1978). G³ówn¹ form¹ wystêpowania rooelinnooeci wysokiej s¹ zadrzewienia. Stanowi¹ one blisko 3/4 obszarów w omawianej kategorii. Mog¹ wystêpowaæ pojedynczo lub w skupiskach. Ze wzglêdu na trudne warunki siedliskowe (du¿e nachylenie zboczy) czêsto nie osi¹gaj¹ rozmiarów w³asciwych dla danego taksonu. Du¿y udzia³ w zadrzewieniach ma robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia). Sporadycznie zaobserwowano niewielkie nasadzenia drzew iglastych w odmianach kar³owatych (fot. 2). Najwiêksza liczba wydzieleñ woeród rooelinnooeci wysokiej przypada na krzewy (114), najczêoeciej wystêpuj¹ce w skupiskach. Jednak ze wzglêdu na ich wielkooeæ i pokrój stanowi¹ one tylko 16% wszystkich powierzchni rooelinnooeci wysokiej. Funkcje gospodarcze zieleni wysokiej to ochrona stoków przed erozj¹ i sp³ukiwaniem, os³ona przeciwoenie¿na trasy PST, a tak¿e urozmaicenie i wzbogacenie krajobrazu, nadaj¹ce mu cech parku. Najrzadsz¹ form¹ wystêpowania zadrzewieñ na omawianym obszarze s¹ aleje drzew. Rozpoznano tylko dwa wydzielenia dla omawianej kategorii. Jedna to aleja kasztanowców wzd³u¿ al. Wielkopolskiej, która zosta³a przeciêta przez estakadê PST. Druga to niewielka aleja kasztanowców prowadz¹ca od ul. Mieszka I do os. S³owiañskiego. Liniowy charakter obszaru badañ w po³¹czeniu z wy¿ej wymienionymi cechami nadaj¹ mu w³aoeciwooeci korytarza ekologicznego, który jest drog¹ migracji rooelin i zwierz¹t miêdzy strefami zasilania a oeródmieoeciem. Wykop, który ze wzglêdu na du¿e nachylenie jest w niewielkim stopniu penetrowany przez cz³owieka, ale równie¿ przez zwierzêta domowe, to droga przemieszczania siê lub sta³ego bytowania dziko ¿yj¹cych zwierz¹t. Zaobserwowano nory w pobli¿u przystanku Szymanowskiego. Wzd³u¿ wykopu PST zwierzêta przemieszczaj¹ siê g³ównie noc¹. Prawdopodobnie docieraj¹ z Pi¹tkowa do doliny Bogdanki, dalej w kierunku Cytadeli lub na pó³nocny zachód wzd³u¿ golêciñskiego klina zieleni. Autor niniejszej pracy zaobserwowa³ lisy (Vulpes vulpes) przebywaj¹ce w okolicach akademików przy ul. Pi¹tkowskiej, a tak¿e je¿e (Erinaceus europaeus) wêdruj¹ce wzd³u¿ wykopu przy ul. S³owiañskiej. W ró¿nych miejscach odnotowano tak¿e drobne gryzonie. Inni autorzy wskazuj¹ trasê PST jako miejsce wystêpowania jaszczurki zwinki (Lacerta agilis), której sprzyja du¿e nas³onecznienie niektórych zboczy (OELIWA 2002). Za prawdopodobne nale¿y uznaæ, ¿e wykop PST jest tak¿e szlakiem uczêszczanym przez zaj¹ce (Lepus europaeus). Specyficznym przyk³adem przystosowania siê zwierz¹t do warunków terenów zurbanizowanych jest pustu³ka (Falco tinunculus). Ten drapie¿ny ptak zak³ada gniazda na dachach bloków na Fot. 2. Przyk³ady zadrzewieñ na terenie PST ­ nasadzenia liniowe (ochrona przed ha³asem) na wale przy ul. S³owiañskiej (fot. W. Mania 2005) Phot. 2. Examples of tree plantings on Poznañ LRT area ­ line plantings (acoustic shield) on the embankment near S³owiañska Street (photo W. Mania 2005) os. Boles³awa OEmia³ego, jednak jest on ju¿ na tyle przyzwyczajony do obecnooeci cz³owieka, ¿e obserwowano gniazda tak¿e na balkonach mieszkañ. Miejscem jego bytowania i polowania jest wykop Poznañskiego Szybkiego Tramwaju, zw³aszcza na odcinkach pokrytych rooelinnooeci¹ trawiast¹ (OELIWA 2002). Jest to tak¿e dowód na sta³e przebywanie drobnych gryzoni na omawianym obszarze, poniewa¿ stanowi¹ one po¿ywienie wy¿ej wspomnianego ptaka. Z powy¿szej analizy wynika du¿e znaczenie trasy PST w funkcjonowaniu geoekosystemu miasta. Pod wzglêdem biologicznym stanowi ona korytarz ekologiczny i wykazuje charakter siedliska marginalnego (SZWED i in. 1999). Istnieje potrzeba rozwijania interdyscyplinarnych badañ nad funkcjonowaniem trasy PST pod wzglêdem biotycznym. Kierunki takich badañ powinny obejmowaæ zarówno mo¿liwooeci zastosowania rooelinnooeci dla ograniczania procesów stokowych, jak i wzbogacenia bioró¿norodnooeci tego obszaru. Ze wzglêdu na sw¹ specyfikê wykop oraz towarzysz¹ce mu wa³y stanowi¹ rzadkie dla Wielkopolski siedliska, zw³aszcza dla muraw kserotermicznych. DYSKUSJA I WNIOSKI Przedstawione zagadnienia wskazuj¹ na z³o¿onooeæ problemów ekologicznych miast. Nale¿y sobie uoewiadomiæ, ¿e nie tylko obszary parkowe, czy lasy komunalne odznaczaj¹ siê wysokim potencja³em przyrodniczym na terenach zurbanizowanych. Do systemu przyrodniczego miasta nale¿y tak¿e w³¹czaæ obszary takie, jak omawiana trasa PST. Przyczyni siê to do wzmocnienia zdolnooeci samoregulacyjnych geoekosystemu, a zdominowany przez wielokondygnacyjne budownictwo krajobraz zyska nowy element pozytywnie wp³ywaj¹cy na jego fizjonomiê. Fot. 3. Osuwisko na stoku wykopu PST (okres wiosennych roztopów) ­ widoczne zaburzenia wegetacji po prawej stronie rynny osuwiskowej (fot. W. Mania 2005) Phot. 3. Landslide on the Poznañ LRT excavation slope (spring thaw period) ­ please notice vegetation on the right side of landslide (photo W. Mania 2005) BANASZAK J., WIOENIEWSKI H., 1999: Podstawy ekologii. Wyd. Uczelniane WSP w Bydgoszczy, Bydgoszcz. CIO£KOSZ A., MISZALSKI J., OLÊDZKI J.R., 1999: Interpretacja zdjêæ lotniczych. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KEPEL A., 2002: Poznañskie tereny zieleni. Woeród zwierz¹t i rooelin. Kronika Miasta Poznania 2002/3, 7­16. KOZ£OWSKI S., 2000: Ekorozwój ­ wyzwanie XXI wieku. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KRAAK M.J., ORMELING F., 1998: Kartografia ­ wizualizacja danych przestrzennych. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. MANIA W., 2005: jako czynnik kszta³tuj¹cy krajobraz miejski (praca magisterska, maszynopis). UAM, Poznañ. MARSZ A., 1972: Metoda obliczania pojemnooeci rekreacyjnej ooerodków wypoczynkowych na ni¿u. PTPN, Poznañ. MATUSZYÑSKA I., 2001: Zmiany u¿ytkowania terenu jako element transformacji oerodowiska przyrodniczego na obszarze wybranych zlewni Poznania i jego strefy podmiejskiej. PTPN, Poznañ. MIERZEJEWSKA L., 2001: Tereny zielone w strukturze przestrzennej Poznania. PTPN, Poznañ. Poznañski Szybki Tramwaj: za³o¿enia techniczno-ekonomiczne. Tom VI: Kszta³towanie oerodowiska (maszynopis), 1978. Poznañskie Biuro Projektów Dróg i Mostów, Poznañ. SHUPENG Ch., 2004: Geo-Information Science and Digital Eearth. Sci. Press USA, Beijing-Monmouth Junction, NJ. SIUTA J., 1995: Gleba ­ diagnozowanie stanu i zagro¿enia. Inst. Ochr. OErodowiska, Warszawa. SZWED W., RATYÑSKA H., DANIELEWICZ W., MIZGAJSKI A., 1999: Przyrodnicze podstawy kszta³towania marginesów ekologicznych w Wielkopolsce. Katedra Botaniki Leoenej, Akad. Roln. im. Augusta Cieszkowskiego, Poznañ. OELIWA P., 2002: Woeród betonu i stali. Woeród zwierz¹t i rooelin. Kronika Miasta Poznania 2002/3, 301­312. Instytut Geografii Fizycznej i Kszta³towania OErodowiska Przyrodniczego Wydzia³ Nauk Geograficznych i Geologicznych Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Istotne jest tak¿e kontrolowanie dzia³alnooeci gospodarczej cz³owieka, poniewa¿ przyczynia siê ona do zmniejszania area³u powierzchni biologicznie czynnych zwi¹zanych z tras¹ PST. Najczêstsz¹ form¹ takiego oddzia³ywania jest powstawanie parkingów w s¹siedztwie terenów szybkiego tramwaju. Skutkiem tego jest niszczenie pokrywy rooelinnej, zmiana struktury lub utrata powierzchni glebowych, a tak¿e zanieczyszczenie oerodowiska gruntowego substancjami ropopochodnymi (ALLOWAY, AYRES 1999). Zagospodarowywanie obszarów po³o¿onych w najbli¿szym s¹siedztwie trasy PST prowadzi do nieodwracalnej utraty powierzchni biologicznie czynnych. Przyk³adem jest budowa centrum handlowego Poznañ Plaza. Powstanie takiej inwestycji wi¹¿e siê z uszczelnieniem powierzchni gruntu na obszarze oko³o 2,5 ha. Nale¿y tak¿e zwróci uwagê na zale¿nooeci pomiêdzy komponentami abiotycznymi i biotycznymi geokompleksu trasy PST. Stosunki wodne oraz rodzaje gruntu wp³ywaj¹ na stan rooelinnooeci porastaj¹cej stoki wykopu, ale tak¿e sama rooelinnooeæ oddzia³uje na stabilnooeæ skarp. Na badanym obszarze wystêpuje powszechnie erozja, sp³ukiwanie gleb, a tak¿e stokowe ruchy masowe ­ osuwiska (fot. 3). LITERATURA ALLOWAY B.J., AYRES D.C., 1999: Chemiczne podstawy zanieczyszczania oerodowiska. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. ARMAND D.L., 1980: Nauka o krajobrazie ­ podstawy teorii i metody logiczno-matematyczne. PWN, Warszawa. Recenzent: prof. zw. dr hab. Leon Kozacki POZNAÑ LIGHT RAIL ROUTE AS AN ELEMENT OF THE CITY'S NATURAL SYSTEM Su m m a r y Cities are characterized by the highest level of transformations of environmental components. They are perceived as the areas dominated by the elements of technical infrastructure. But new ideas, especially sustainable development, allow to look on a city as a specific system, in which the important role is played by the environment, both protected and consciously developed and spontaneously driven by natural succession. All it means that the ecological role of urban infrastructure is being considered more often. A good example is Poznañ Fast Tramway Route, which through its specific location and construction has very high biological potential. Using mainly a method of field interpretation of aerial photographs (recognition, evaluation and classification of objects in photographs with visual observation of these objects on the ground) several categories of green areas, both spontaneous and cultivated were distinguished. The collected data are promising with regard to more aware development of similar linear elements of infrastructure (e.g., railroads, roads, highways etc.), which, along with its main transport function, are a vital element of the city's environmental system (as animal habitats, ecological corridors etc., but also as green zones with positive influence on the aesthetics of the surrounding areas).

Journal

Badania Fizjograficzne nad Polska Zachodnia – de Gruyter

Published: Jan 1, 2008

There are no references for this article.