Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Średniowieczne młyny wodne i ich wpływ na przemiany stosunków wodnych na przykładzie zlewni Obry Skwierzyńskiej

Średniowieczne młyny wodne i ich wpływ na przemiany stosunków wodnych na przykładzie zlewni Obry... From the mid-13th century onwards, water provided energy to water mills located in the catchment of Obra Skwierzyska. they did not only mill grain but also produced groats, malt, fulled cloth, tanned skin, cut wood, ground metal and produced paper. their considerable growth in number in this area was observed at the end of the 14th century as a result of the Polish-lithuanian Union. this area found itself on the main trade routes. During the period from the 13th to 19th century, water mills had a significant influence on the formation of the hydrological system of the catchment area. their building and functioning was connected with the formation of mill-pond trough, dams, building weirs and mill ditches as well as bypass channels. the river network adaptation for the abovementioned purposes also includes: river mining, river bed cleaning, river banks strengthening with timber piles and boards, changes in the amount of water in watercourses. water from lakes, springs and other water races was guided to watercourses on which several water -mills were built. water mills were built in meadows or wetlands , trough-out canals and trenches gathering water in millponds were dug out. this kind of permanent dewatering of wet areas and changing them into meadows and pastures; also, water energy utilization for production influenced the evolution of society, forced it to optimize the utilization of surface water resources. Keywords: Skwierzyska Catchment Area, mediaeval water mills, water relations wczesne dzieje mlynarstwa na ziemiach wielkopolski s cigle stosunkowo slabo rozpoznane. mlyny wodne, które zaczly rozpowszechnia si w Polsce w XIII w., odegraly bardzo wan rol w rozwoju sil wytwórczych, bowiem przyspieszyly róne procesy ycia gospodarczego. Sam mlyn poruszany energi wodn, mielcy szybko ziarna na mk czy rozbijajcy za pomoc stporów rud, ziarno na kasz lub slód albo nasiona rolin oleistych bd ubijajcy sukno, skór czy elazo, stanowil bardzo skomplikowane przedsiwzicie. Chcc zapewni w miar cigl jego prac, nalealo: przystosowa odpowiednio koryto cieku, wzmocni jego brzegi, budowa groble pitrzce wod, kopa rowy i kanaly doprowadzajce wod do mlyna itp. Pojawienie si i rozpowszechnienie mlyna wodnego stanowilo, nie tylko w sposobie przemialu zbó, rewolucyjny przelom. Zastpienie prymitywnych aren domowych kamieniami mlyskimi poruszanymi energi wodn stanowilo znaczcy postp cywilizacyjny, tym bardziej e ich wydajno byla wielokrotnie wysza od pracy ludzkiej. Wprowadzenie mlynów wodnych przyczynilo si równie do dlugotrwalych zmian stosunków wodnych w dolinach rzecznych. Analiz wplywu dzialalnoci mlynów wodnych na obszarowe przemiany stosunków wodnych przeprowadzono na obszarze zlewni Obry Skwierzyskiej, stanowicym od XIII w. obszar przygraniczny Wielkopolski z Brandenburgi i Ksistwem Glogowskim. Rozpatrywany teren obejmuje wic pólnocn cz Doliny rodkowej Obry (315.63), odwadnian przez Pólnocny Kanal Obry, a stanowic cz Pradoliny Warszawsko-Berliskiej, oraz obszary wysoczyznowe Pojezierza Poznaskiego (315.51) i Pojezierza Lubuskiego (315.4) wedlug podzialu J. Kondrackiego (1998). Od Kopanicy do ujcia Obra przeplywa przez Bruzd Zbszysk (315.44) zwan równie Obnieniem Obry. Sklada si ona z poludnikowej rynny jezior zbszyskich oraz z wygitej lukowato na zachód doliny Obry. Wycielaj j piaski akumulacji rzecznej i lodowcowej. W jej obrbie wystpuje kilka duych jezior, przez które Obra przeplywa. Bruzd Zbszysk charakteryzuj liczne formy martwego lodu w postaci ozów, kemów i terasów kemowych. Wschodni cz zlewni Obry Skwierzyskiej w obrbie Pojezierza Poznaskiego wyrónia kilka mniejszych jednostek krajobrazowych rónicych si cechami rzeby, genez i budow geologiczn. Stanowi je: Pojezierze Midzychodzko-Pniewskie (315.512) na pólnocy zbudowane glównie z glin zwalowych, Wal Lwówecko-Rakoniewicki (315.513), bdcy form ostacow starszych zlodowace i rozlegla Równina Nowotomyska (315.511) zbudowana z piasków sandrowych. Dominuj tam obszary malo zrónicowane hipsometrycznie. Obszar ten odwadniaj: Kanal Grabarski, Dojca, Szarka i Czarna Woda. Natomiast w obrbie Pojezierza Lubuskiego, obejmujcego zachodni cz zlewni Obry Skwierzyskiej, wyrónia si Wal Zbszynkowski cigncy si wzdlu Bruzdy Zbszyskiej. Jest to teren wyranie zrónicowany hipsometrycznie; najwysze wzniesienie kolo Bukowca osiga rzdn 133 m n.p.m. Obszar ten obnia si do okolo 80 m n.p.m. pod Babimostem, a powierzchnia w obrbie Bruzdy Zbszyskiej oscyluje przy wartoci 50 m n.p.m. Glównym ciekiem jest tutaj Paklica, plynca szerok, zabagnion dolin. Obszary wysoczyznowe od pradoliny i Obnienia Obry dziel wyrane zbocza o wysokoci rzdu 20­30 m. Rozpatrywany teren buduj glównie piaski wodnolodowcowe, lodowcowe i rzeczne. Zatem charakteryzuje si on wzgldnie du chlonnoci infiltracyjn wód opadowych. Dua równie liczba jezior na tym obszarze sprawia, e wahania stanów wody w ciekach s stosunkowo niewielkie. Obszary zbudowane z glin zwalowych, a wic o malej zdolnoci retencyjnej, wystpuj tylko w rejonie: Zbszynia, Kargowej, Wolsztyna oraz Nowego Tomyla i stanowi stosunkowo niewielkie powierzchnie. Natomiast w okolicy Midzyrzecza na powierzchni terenu odnotowywane osady zastoiskowe, glównie ily i mulki. Przy próbie odtworzenia dziejów mlynów wodnych na tym obszarze korzystano z rónych materialów archiwalnych. Byly nimi glównie historyczne materialy ródlowe oraz stare przekazy kartograficzne. Cz historycznych materialów ródlowych udostpniona zostala dziki opracowaniu tomów Kodeksu Dyplomatycznego Wielkopolski (KDW) pod redakcj J. Zakrzewskiego, F. Piekosiskiego i A. Gsiorowskiego oraz Slownika geograficzno-historycznego województwa poznaskiego pod redakcj S. Chmielewskiego i A. Gsiorowskiego czy ostatnio T. Jurka, co ulatwilo badanie tego problemu. S to najczciej dokumenty dotyczce zezwolenia na budow mlyna, jego sprzeday lub uytkowania. Natomiast z materialów kartograficznych wykorzystano informacje znajdujce si na mapach: J.A. Rizzi-Zannoniego (1772) i T.Ph. von Pfaua (1778) oraz D. Gilly'ego (1805). Dotyczyly one lokalizacji mlynów wodnych, wystpowania stawów przy nich, ewentualnie sposobu doprowadzenia wody do nich. Problem wplywu budowy mlynów wodnych na przemiany rodowiska przyrodniczego przedstawiony byl w pracach: M. Dembiskiej (1973), M.J. Losia (1978), A. Kanieckiego (1993, 1999, 2004) i Z. Podgórskiego (2004). Cigle jednak nie jest w pelni rozpoznany. Zachodnia Wielkopolska we wczesnym redniowieczu byla obszarem slabo zagospodarowanym w porównaniu z okolicami: Poznania, Gniezna, Kruszwicy, Ldu czy nina. Tereny wysoczyznowe obejmowala zwarta puszcza, przerywana tylko niewielkimi powierzchniami gruntów uytkowanych rolniczo, a w dolinach rzek dominowaly raczej rzadkie lasy lgowe i trzcinowiska. Tylko na wyszych fragmentach den dolinnych wystpowaly blonia nadrzeczne. Obszary bezlene zajmowaly wic wtedy niewielkie tylko przestrzenie. Osadnictwo mialo wówczas charakter wyspowy wród rónego rodzaju form zalesienia. Doliny Warty i Noteci na pólnocy rozpatrywanego obszaru oraz Obry Skwierzyskiej, rozlegle i bagniste, stanowily wówczas naturalne granice bronice dostpu do Wielkopolski. W miejscach, gdzie moliwe byly przeprawy przez te doliny, tworzyly si punkty osadnicze czerpice korzyci z tego poloenia. Z waniejszych wymieni tu mona: Santok (X w.), Midzyrzecz (1005 r.), Przemt (1210 r.), Zbszy (1231 r.), Skwierzyn (1251 r.), Babimost (1257 r.) czy Trzciel (1252 r.). Do tych przepraw przez niedostpne w innych miejscach doliny rzeczne dowizywaly wane ldowe szlaki handlowe. Rozwój ich na wiksz skal nastpil wraz z rozpowszechnieniem zaprzgu cignionego przez konie lub woly. Wczeniej dominowal transport wodny. Przy tych szlakach ldowych równie powstawaly rónego typu osady. Do 1300 r. wymieniano na obszarze opracowania okolo 30 osad. Jak pisal Hladylowicz (1932), caly ten teren zachodniej Wielkopolski pokryty byl wielk puszcz i dopiero od XIV w. zaznacza si tam silny wzrost osadnictwa. Kolejny wzrost gstoci osad obserwujemy tu dopiero w XVII i XVIII w. i wie si on z tzw. kolonizacj oldersk, która zagospodarowywala tereny podmokle, przystosowujc je do uprawy lkowej i rolnej. Pierwsze informacje dotyczce mlynów wodnych na obszarze Wielkopolski pochodz z XII i XIII w. i nie s zbyt liczne. Wicej jest ich dopiero w XV w., kiedy nastpil gwaltowny wzrost liczby mlynów, a ponadto zachowalo si duo materialów archiwalnych z tego okresu, co umoliwilo bardziej dokladne okrelenie zasad funkcjonowania mlynów, niekiedy ich konstrukcji czy czasu pracy. Pierwsze informacje o mlynach wodnych wi si z szerokimi i bagnistymi dolinami rzek ­ Obry i Paklicy. Zdawa by si moglo, e nie s to obszary sprzyjajce ich budowie. Decydowaly tu jednak dogodno miejsca lokalizacji, z reguly na wyszych fragmentach terasy zalewowej i latwo doprowadzenia wody do mlyna. W okresie póniejszym dominowalo lokowanie mlynów nad niewielkimi ciekami, szczególnie w pobliu uj do wikszych rzek bd poniej jezior. Za pierwsz wiadomo o mlynie wodnym na rozpatrywanym obszarze przyjmuje si informacj z 1236 r., e mlyn w Gocichowie, jaki zbudowal komes Bronisz i w którym osadzil na trzy lata Niemca Wilhelma, przekazany zostal mnichom opactwa cysterskiego w Paradyu (KDW-I-198). W 1236 r. komes Przybigniew nadal równie klasztorowi w Paradyu wod, tzn. rzek lub jezioro, w celu budowy na niej mlyna (KDW I-191). Z dokumentów wynika, e w XIII w. wybudowano na tu nastpujce mlyny w: Gocikowie (przed 1236 r.), Obrze (1238 r.), Jaycu kolo Wolsztyna (1238 r.), Nialku (1285 r.), nad Lubniewic (1287 r.) i przy Jeziorze Biskupim w Pszczewie (1288 r.). W XIV w. notuje si powstanie podobnej liczby mlynów wodnych na tym obszarze. Wymienia si wtedy nastpujce mlyny: Stary i Nowy Mlyn w Karpicku kolo Wolsztyna (1303 r.), mlyn na Obrze kolo Kielczowa (1310 r.), mlyny Hamistrad (1316 r.) i w Krsku kolo Zbszynia, na rzece Osecina w pobliu Gniewowa (1356 r.), na rzece Karna (1364 r.) i w Targowisku (1376 r.). Przedstawione przy poszczególnych mlynach daty dotycz jedynie faktu odnotowania ich istnienia po raz pierwszy. Te pierwsze wzmianki ródlowe nie musz si wic odnosi do daty ich powstania. Dopiero po 1385 r. zaznacza si znaczcy wzrost liczby mlynów wodnych na rozpatrywanym obszarze. Na rycinie 1 przedstawiono rozmieszczenie mlynów o bezspornej lokalizacji. Na pewno bylo ich wicej, jednak czsto mlyny zmieniajc wlacicieli, zmienialy nazwy. Dlatego zwykle trudno okreli czy róne nazwy odnosz si do tego samego mlyna czy do rónych. O ile w XIII i XIV w. wzrost liczby mlynów wodnych na tym obszarze byl do powolny, to w wieku XV mona ju mówi o powszechnym ich tam wystpowaniu. Gwaltowny wzrost liczby mlynów wodnych na rozpatrywanym obszarze, jaki nastpil na przelomie XIV i XV w., wiza naley z oywieniem ruchu handlowego na Ryc. 1. Lokalizacja mlynów wodnych powstalych od XIII do XVI w. 1 ­ granica zlewni Obry Skwierzyskiej, 2 ­ wybudowanych do 1385 r., 3 ­ wybudowanych w latach 1385­1500, 4 ­ wybudowanych po roku 1501 Fig. 1. Distribution of water mills in the XIII­XVI th century 1 ­ bondary of Skwierzyska Obra catchment, 2 ­ water mills build up to 1385, 3 ­ water mills build 1385­1500, 4 ­ water mills build after 1501 szlaku lczcym Litw i Ru poprzez Toru i Pozna z Niemcami w wyniku unii polsko-litewskiej. Po zwyciskiej wojnie trzynastoletniej z Krzyakami nastpila dalsza intensyfikacja handlu z Niemcami. Mlyny wodne pomimo duych kosztów ich budowy oraz eksploatacji byly jednak inwestycjami bardzo dochodowymi, std tak liczne wzmianki o nich w materialach ródlowych z XIII i XIV w. Zwikszenie arealu ziemi uprawnej, stosowanie nowych narzdzi pracy, w tym pluga, wzrost plonów i stopy yciowej ogólu spoleczestwa spowodowaly zwikszone zapotrzebowanie na przetworzone produkty zboowe, zwlaszcza w miastach i wikszych skupiskach ludnoci. Mlyny wodne byly instytucjami trwalymi i niekiedy istnialy w tych samych miejscach przez 500­600 lat (Kaniecki 1993). Prawo budowy mlyna mial pierwotnie tylko panujcy, niezalenie na jakim terytorium mlyn si znajdowal. Samo prawo wlasnoci gruntowej nie dawalo prawa do budowy mlyna na swoim gruncie, jeeli nie bylo ono zawarte w akcie nadania. Stopniowo jednak panujcy zrzekal si tego monopolu na rzecz wlacicieli terenów, na których mialy by one wybudowane. Konstrukcja skomplikowanych urzdze, jakimi byly niewtpliwie mlyny wodne, znana byla budowniczym mlynów ju w XIII w. Znano sposoby odpowiedniego wykorzystania terenu, spadku wód oraz tworzenia sztucznych wodospadów oraz sposób, jak wykorzysta prd wody, jak go wzmocni lub oslabi. Z uplywem czasu zaczto w coraz wikszym stopniu adaptowa teren i sie wodn na potrzeby pracy mlynów wodnych. Wykorzystywano w coraz wikszym stopniu drobne cieki o niewielkim spadku zwierciadla wody i nieznacznym przeplywie. W okresie letnim, szczególnie na obszarach bagiennych, czsto tracily one wod. Pocztkowo mlyny lokowano w miejscach niewymagajcych specjalnych prac adaptacyjnych. Wykorzystywano glównie miejsca zalamania spadku podlunego w ciekach, charakteryzujce si malo zmiennym przeplywem w cigu roku i lece poza zasigiem wód powodziowych. Byly to wic dolne biegi doplywów, najczciej w strefie zboczowej doliny rzeki glównej bd miejsca poniej wyplywu cieku z jeziora. W obu przypadkach taka lokalizacja zapewniala w miar malo zmienny w czasie doplyw wody na kolo mlyskie. Pierwsze mlyny wodne na rozpatrywanym obszarze budowano zarówno na Obrze, jak i na jej wikszych doplywach, tj. Paklicy i Dojcy. Szczególnie duo ­ i to stosunkowo wczenie, bo siedem wybudowano ich na Dojcy. W XIII i XIV w. wymienia si tam wtedy mlyny: Nialecki, Ruchocki, Stary i Nowy Mlyn w Karpicku, a w pierwszej polowie XV w. jeszcze mlyny ­ Borujski i Zawada. Póniej wybudowano jeszcze Kuni (Hammer ­ Kunica). Drug tak niewielk rzek, na której wybudowano 10 mlynów wodnych, byla Czarna Woda majca swe ródla powyej Lwówka i wpadajca do Obry w Trzcielu. Na tym cieku i jego doplywach zlokalizowano nastpujce mlyny: Wgielny, Spolny, Mitrga, Bobrówka, Mniszek, Papiernia, Szklarka, Hamrzysko, Hamer i w Miedzichowie. Wikszo mlynów budowano nad mniejszymi ciekami, gdzie adaptacja cieku na ich potrzeby byla mniej kosztowna. Adaptacja sieci rzecznej do pracy mlyna wodnego wymagala poglbienia koryta cieku powyej mlyna w celu: wzmocnienia jego sily drenujcej i zwikszenia naplywu wód gruntowych, spitrzenia jego wód i budowy stawu, jednego lub kilku, budowy grobli zabezpieczajcych wody w stawach, doprowadzenia rowami lub kanalami wody z rónych odlegloci do stawu mlyskiego. Te wszystkie umiejtnoci musial opanowa redniowieczny mlynarz, a ponadto musial przewidzie skutki tych prac i zabezpieczy si przed ich niekorzystnym wplywem. Miejsce na budow mlyna wybierano bardzo starannie. Czsto takie miejsce odkupywano (KDW-II-879). Jeeli znajdowalo ono si w obrbie dwóch dziedzin, to budujcy mlyn musial drugiemu wlacicielowi tego miejsca placi sto- sowne odszkodowanie, na przyklad bezplatny przemial w tym mlynie do koca ycia. Równie za prawo spitrzania wody w rzece musiano odpowiednio nagrodzi wlaciciela gruntów lecych powyej. Z 1360 r. zachowal si dokument dotyczcy takiego spitrzenia w rzece Dojcy. Pielgrzym z Karpicka mógl spitrza wod w Dojcy na potrzeby mlynów w Karpicku, zalewajc brzeg nalecy do Tomasza z Chorzemina. W zamian Tomasz i jego nastpcy mog w Starym Mlynie mle co tydzie korzec ziarna bez oplaty, a w nowo powstalym stawie mog zaklada 20 wicierzy i co tydzie lowi ryby sieci slb. Z kolei Pielgrzym i jego nastpcy w Chorzeminie mog pobiera na potrzeby dwóch mlynów w Karpicku drewno i piasek (KDW-III-1426). Pocztkowo byly to mlyny mczne napdzane jednym kolem. W XVI w. w mlynach wystpowalo ju wicej kól, najczciej dwa, ale w Skwierzynie czy Midzyrzeczu natrafiamy na mlyny o trzech kolach. Obok mlynów mcznych zaczly si pojawia: folusze, tartaki, kunice, papiernie itp. Przy mlynach tworzyly si czsto osady, które nazwy braly od rodzaju mlyna wodnego. Przy hutach szklanych nosily one nazw Huty lub Szklarki, przy kunicach ­ Hamry, Hamrzysko, Kunik, Kunica, przy tartakach ­ Pily, Pilki, przy mlynach mcznych ­ Mczniki, przy foluszach ­ Folusz itp. Pierwsze informacje o mlynach wodnych wi si z obecnoci stawów, a wic z przegrodzeniem rzeki. Na malych ciekach dlugotrwala praca mlyna wodnego w cigu roku nie bylaby moliwa bez wybudowania stawu retencjonujcego moliwie du ilo wody. Na ogól byly to stawy przeplywowe, w zwizku z czym stosunkowo szybko nastpowalo ich zamulanie, co z kolei wymagalo czstego oczyszczania ich misy po spuszczeniu wody. Wod ze stawów najczciej spuszczano co cztery lata w celu wylowienia ryb i oczyszczenia ich niecek (Slownik..., 1982­2009). Stawy nie tylko zapewnialy prac mlyna wodnego w czasie stanów niskich, ale równie przyczynialy si do wyrównywania stanów wody w cieku w cigu roku. Do form zwizanych bezporednio z budow mlynów wodnych i z ich funkcjonowaniem zaliczy naley groble spitrzajce wod w zbiornikach wodnych usytuowanych powyej mlyna. Budowa stawu mlyskiego umoliwiala zwikszenie spadku wody spadajcej na kolo lub kola mlyskie, a tym samym wzmoenie jej sily uderzeniowej. Ilo wody spadajcej na kola regulowano jedn lub kilkoma zastawkami. Zbiornik wodny usytuowany powyej mlyna retencjonowal równie pewn ilo wody, co w warunkach stanów niówkowych w ciekach umoliwialo wydluenie jego czasu pracy. Czsto obok stawu glównego, przeznaczonego dla pracy mlyna, kopano równie kilka mniejszych, w których poza retencjonowaniem wody prowadzono równie hodowl ryb. redniowieczne mlyny wodne na ogól wizaly si z obecnoci stawów. Budowano je, przegradzajc rzek grobl i spitrzajc jej wody. Czyli te pierw- sze mlyny wodne mialy kolo podsibierne (walne), które poruszal prd wody napierajcy na lopatki zanurzone w niej a po obwód wieca. Groble spitrzajce wod powyej mlyna w zbiornikach wodnych stanowily nieodlczny element krajobrazu mlyskiego. Szczególnie czsto wystpowaly one przy mlynach wodnych usytuowanych nad malymi ciekami. Ogólnie przyjmuje si, e przy zlewniach o powierzchniach wikszych od 600 km2 stawów nie zakladano, bowiem ilo wody w cieku byla wystarczajca do poruszania kól mlyskich przez znaczn cz roku (Lo 1978). Na ogól grobl stanowil nasyp ziemny zbudowany z materialu spoistego, tj. gliny lub ilu, wzmocniony palami lub konstrukcj drewnian, którego zbocza pokrywano darni chronic przed ich rozmyciem. Wysoko grobli czolowych byla róna i wahala si najczciej od 3 do 4 m, natomiast dlugo od kilkudziesiciu do kilkuset metrów. Usytuowane byly one poprzecznie lub skonie w odniesieniu do przebiegu koryta cieku. Byly to wic stawy przeplywowe. Rozmiary stawów mlyskich byly bardzo róne od malych do duych. Klasztor w Obrze na przyklad mógl posiada na swych stawach mlyskich dwóch rybaków, którzy lowili ryby sieciami zwanymi slpy. Znamy wymiary stawów mlyskich Borowego i Kopermilla poniej wyplywu z Jeziora Bobowickiego z 1563 r. Wody pierwszego spitrzala grobla o dlugoci okolo 134 m (3 sznury). Sam staw byl dlugi na 3 staje, tj. okolo 1850 m i szeroki na 8 sznurów, tj. okolo 350 m, a jego glboko sigala od 4 do 6 lokci, tj. od 240 do 360 cm. Z kolei staw Kopermill, usytuowany poniej Stawu Borowego, mial wymiary: dlugo okolo 1050 m, szeroko okolo 175 m i glboko od 90 do 240 cm (Lustracje..., 1961). Cz tych stawów istniala jeszcze na mapach XVIII- i XIX-wiecznych. Do najwikszych nalealy wtedy: Bobrówka i Mniszek na Czarnej Wodzie, Kopermill na cieku wyplywajcym z Jeziora Bobowickiego i Ruchocki na Dojcy. Dzisiaj te dawne stawy mlyskie praktycznie nie istniej bd pozostaly z nich niewielkie tylko zbiorniki wodne. O sposobie budowania grobel pisal szczególowo Olbracht Strumieski w ksice O sprawie, sypaniu, wymierzeniu i rybieniu stawów, której pierwsze wydanie ukazalo si w roku 1573. Budowa mlynów przyczynila si równie do rozwoju rybactwa. W zasadzie ju od koca XIII w. czsto przy nadaniu prawa do budowy mlyna wodnego zezwalano wlacicielowi na korzystanie z rónych form polowu ryb; i to zarówno w samej rzece, nad któr ten mlyn stal, jak i w stawach podpitrzajcych wod powyej mlyna. Czsto obok stawu glównego, spitrzajcego wod na potrzeby mlyna wodnego, kopano kilka mniejszych, przeznaczonych do hodowli ryb. O ,,piscinach", a wic rónego rodzaju stawach slucych do hodowli ryb wspomina si w dokumentach ju od XIII w. Na lowienie ryb w stawach i sadzawkach mlynarz-dzierawca musial otrzyma osobne zezwolenie. W rozliczeniach z wlacicielem mlyna mlynarz musial oddawa 2/3 zlowionych ryb, ale stanowilo to dla niego wane ródlo dochodu. Prac mlyna wodnego regulowalo szereg przepisów, których celem bylo niezaklócanie pracy innym mlynom. Nie mogly na przyklad przeszkadza w pracy innym mlynom usytuowanym na tym cieku. Musialy wic znajdowa si w odpowiedniej odlegloci jeden od drugiego, co uzalenione bylo zarówno od spadku podlunego rzeki, jak i od wysokoci podpitrzenia wody w stawie mlyskim. Istnialy równie przepisy zabraniajce naglego wypuszczania wody ze stawów mlyskich bd zatrzymywania calej wody. Zastawka mlyna powinna by tak regulowana, aby woda nie podtapiala mlynów ssiednich. Brzegi cieków i kanalów w ssiedztwie mlynów nalealo wzmacnia palami i dylami aeby unikn przesuwania si koryta cieku na skutek erozji bocznej (KDW-VIII-809). Ponadto spitrza nalealo wod w stawie tylko do okrelonej wysokoci. W przypadkach spornych, kiedy dochodzilo do powstania szkód w ssiednim mlynie, sd rozjemczy skladajcy si z mlynarzy z innych mlynów okrelal wysoko spitrzania wody. Czsto oznaczano wysoko spitrzania poprzez wbicie elaznego gwodzia w pal znajdujcy si przy grobli stawu. W redniowiecznych aktach sdowych zwykle natrafiamy na takie pozwy skladane przez wlacicieli mlynów na wlacicieli ssiadujcych z nimi mlynów. Szczególnie czsto takie pozwy spotykamy w przypadku mlynów usytuowanych na Dojcy i dotycz one zalania mlynów: Ruchockiego, Nialeckiego oraz Nowego i Starego Mlyna w Karpicku. W 1364 r. witoslawowi, prawdopodobnie wlacicielowi jednego z mlynów w Karpicku, nakazano jego zburzenie, poniewa szkodzil pracy mlyna Nialeckiego (Slownik..., 1982­2009). Z duej liczby pozwów wynika by moglo, e zbyt blisko siebie wybudowano te mlyny na Dojcy. Wystpowanie kilku spitrze wód cieku na potrzeby mlynów wodnych przyczynialo si jednak do podnoszenia poziomu wód gruntowych na terenach przyleglych i do zwikszenia ich zasobów. Mlyny pobudowane nad rzekami z reguly ssiadowaly z lkami lub terenami podmoklymi. Na ogól przekopywano przez nie kanal lub rowy odwadniajce tereny podmokle lub cigajce wod ze ródla, ssiedniej rzeki lub jeziora do stawu mlyskiego, stanowicego rezerwuar wody niezbdny dla pracy mlyna. Budowa mlynów wodnych przyczyniala si wic do zmiany stosunków wodnych na obszarach przyleglych do nich. Spitrzenie wód w stawie mlyskim powodowalo podnoszenie si poziomu wód gruntowych, natomiast budowa rowów odwadniajcych na obszarach podmoklych w obrbie dna doliny, w celu zwikszenia iloci wód w cieku w czasie trwania stanów niówkowych, zjawisko odwrotne. Rowy i kanaly cigajce wod musialy mie odpowiedni spadek oraz dlugo i jednoczenie zabezpiecza odwadniany obszar przed zalewami w czasie trwania stanów wysokich w ciekach. Zniszczenie na przyklad lk, wynikajce z nieprzestrzegania zasad odwadniania terenu podmoklego, wizalo si ze sporami i karami za spowodowane straty. W redniowiecznych procesach sdowych czsto wystpowaly tego typu problemy. Dotyczyly one na przyklad zalania lk kmiecych w Kielpinach w 1537 r. czy przyleglych do Ruchockiego Mlyna na Dojcy przez mlynarza z Nowego Mlyna w Karpicku lub z Borujskiego Mlyna w 1574 r. (Slownik..., 1982­2009). Czsto w zwizku z tym dochodzilo do zniszczenia grobli. Takie sytuacje natrafiamy w 1418 r. przy mlynie Nialeckim albo 1425 r. przy mlynie Borujskim, wybudowanych nad Dojc. Niekiedy budowano sztuczne koryta dla wód wyplywajcych z wikszego cieku, tzw. mlynówki, które kierowano na kolo mlyskie. Jeeli mlyn mial wicej ni jedno kolo, pogródki rozdzielaly nurt, kierujc wod w odpowiednich ilociach na poszczególne kola. Zdarzaly si jednak przypadki, e zmieniano bieg mlynówek lub cieków, które ju wczeniej wykorzystywane byly na potrzeby mlyna wodnego. Na przyklad w 1563 r. Struga Barlona, która wczeniej zasilala wody stawu Starego Mlyna w Karpicku, zostala skierowana do wielkiego rowu i na kola Nowego Mlyna usytuowanego na Dojcy w Karpicku, co doprowadzilo do skonfliktowania ich wlacicieli (Slownik..., 1982­2009). O ile w XIII i XIV w. liczba mlynów na obszarze objtym opracowaniem byla stosunkowo niewielka i zmiany stosunków wodnych spowodowane ich budow oraz funkcjonowaniem mialy charakter punktowy czy lokalny, to w miar wzrostu ich liczby zaczly si one lczy, tworzc coraz to rozleglejsze strefy. W XVI w., gdy liczba mlynów wodnych byla najwiksza, mona ju mówi o wyranym wplywie wywolanym ich budow na stosunki wodne obszarów przyleglych. W XVII i XVIII w., kiedy to w przypadku Królestwa Polskiego doszlo do upadku gospodarczego pastwa, zmniejszyla si zarówno liczba mlynów wodnych, jak i ograniczenie prac zwizanych ze zwikszeniem iloci wody w ciekach, nad którymi te mlyny pracowaly. Przyczynilo si to do skrócenia czasu ich pracy pomimo wzrostu wtedy uwilgotnienia klimatu. O ile w XVI w. bylo ich na rozpatrywanym obszarze ponad 90, to w XVIII w. ich liczba zmniejszyla si o jedn trzeci (ryc. 2). Od polowy XIX w. liczba mlynów wodnych zaczla si wyranie zmniejsza. Zastpowaly je mlyny parowe, bardziej efektywne. Ponadto, prowadzone wtedy intensywne prace odwodnieniowe na obszarach bagiennych, regulacje i prostowanie biegu rzek, zarówno duych, jak i malych, przyczynily si do zmniejszenia zasobów wodnych w ich dorzeczach, co równie wplynlo na skrócenie czasu pracy mlynów wodnych. Ponadto zamknicie mlyna wodnego czsto prowadzilo do likwidacji pitrze i zmniejszenia retencji zlewni. Cz stawów mlyskich ulegla wypelnieniu osadami i zanikla. Dzi wikszo z nich ju nie istnieje. Podsumowujc wyniki rozwaa nad problemem wplywu dzialalnoci czlowieka zwizanego z budow i funkcjonowaniem mlynów wodnych na obszarze zlewni Obry Skwierzyskiej, stwierdzi naley, e stanowily one glówny element zagospodarowania zasobów energetycznych i wodnych wód plyncych. Poprzez dzialania majce na celu podpitrzenie wody w cieku czy odwodnienie terenów podmoklych w ich ssiedztwie wplywaly na zmiany w ekosystemach dolin rzecznych. Na du liczb mlynów wodnych na tym obszarze skladalo Ryc. 2. Lokalizacja mlynów wodnych w kocu XVIII w. (za: J. Golaski 1988) 1 ­ granica zlewni Obry Skwierzyskiej, 2 ­ wybudowanych w roku 1790 Fig 2. Location of water mills in the end of the XVIIIth century (after: J. Golaski 1988) 1 ­ bondary of Skwierzyska Obra catchment, 2 ­ water mills build 1790 si kilka przyczyn. Do najwaniejszych zaliczy mona mal zdolno przerobow tych zakladów, ograniczon w dodatku do zaledwie 100­150 dni w roku, du ich dochodowo, dno wlacicieli ziemskich do zakladania wlasnych mlynów, wzrost wydajnoci plonów w XIV w. oraz stosunkowo du zasobno wodn cieków tego obszaru. Sklada si na to dua liczba jezior na tym obszarze oraz przewaga gruntów sypkich w strefie powierzchniowej, co sprzyjalo duej retencji odplywowej cieków. Ponadto, takie uwarunkowania zmniejszaly amplitudy waha stanów wody w ciekach i tym samym wydlualy czas pracy mlynów wodnych. Nie pracowaly one bowiem w czasie trwania stanów wysokich, poniewa grozilo to zniszczeniem jego urzdze, a w czasie trwania stanów niskich z powodu braku wody. Budowa mlynów i zwizanych z nimi zbiorników wodnych przyczyniala si do regulacji obiegu wody na obszarach zlewni rzecznych. W okresie wezbra przechwytywaly one cz nadwyek wodnych, którymi dysponowano, kiedy wody brakowalo. W dalszych pracach nad tym problemem zamierza si dokona analizy stopnia zagospodarowania wód powierzchniowych na tym obszarze i oszacowa dawn retencj zbiornikow, wic si z mlynami wodnymi budowanymi na Obrze i jej doplywach. Przyjmuje si, e wynosila ona okolo 5% zasobów dyspozycyjnych (Brykala 2005). LITERATURA Brykala D., 2005: Rekonstrukcja retencji zbiornikowej zlewni Skrwy Lewej w cigu ostatnich 200 lat. Przegl. Geogr., t. 77, z. 1. Dembiska M., 1973: Przetwórstwo zboa w Polsce redniowiecznej (X­XIV w.), PAN, IHKM, Ossolineum, Wroclaw. Golaski J., 1988: Atlas rozmieszczenia mlynów wodnych w dorzeczach Warty, Brdy i czci Baryczy w okresie 1790­1960, cz. II, Dolna Warta i Obra, Akad. Rol., Pozna. Hladylowicz K.J., 1932: Zmiany krajobrazu i rozwoju osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku, Lwów. Kaniecki A., 1993: Pozna. Dzieje miasta wod pisane. Cz. I. Przemiany rzeby i sieci wodnej, Wyd. Aquarius, Pozna. Kaniecki A., 1999: Mlyny wodne w dawnym Poznaniu i ich wplyw na przeobraenie stosunków wodnych. Act Univ. N. Copernici, Geogr. 29, UMK, Toru. Kaniecki A., 2004: Pozna. Dzieje miasta wod pisane. Cz. I­III. Wyd. PTPN, Pozna. Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski (KDW). T. I­V, J. Zakrzewski, F. Piechociski (red.) (1877­ 1908), T. VI­XI A. Gsiorowski, W. Jurek (red.) (1982­2000), Pozna. Kondracki J., 1998: Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564­1565, 1961, Bydgoszcz. Lo M.J., 1978: Likwidacje mlynów wodnych i ich skutki. Gosp. Wodna, R. 38, z. 12. PODGÓRSKI Z., 2004: Wplyw budowy i funkcjonowania mlynów wodnych na rzeb terenu i wody powierzchniowe Pojezierza Chelmiskiego i przyleglych czci dolin Wisly i Drwcy. Wyd. UMK, Toru. Slownik historyczno-geograficzny województwa poznaskiego 1982­2009, oprac. przez: S. Chmielewskiego, K. Górsk-Golask, J. Luciskiego, T. Jurka, PAN, Ossolineum i PTPN, Wroclaw­Pozna. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Badania Fizjograficzne nad Polska Zachodnia de Gruyter

Średniowieczne młyny wodne i ich wpływ na przemiany stosunków wodnych na przykładzie zlewni Obry Skwierzyńskiej

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/redniowieczne-m-yny-wodne-i-ich-wp-yw-na-przemiany-stosunk-w-wodnych-3C0asYWoFs

References

References for this paper are not available at this time. We will be adding them shortly, thank you for your patience.

Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2010 by the
ISSN
2081-6014
DOI
10.2478/v10116-010-0008-y
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

From the mid-13th century onwards, water provided energy to water mills located in the catchment of Obra Skwierzyska. they did not only mill grain but also produced groats, malt, fulled cloth, tanned skin, cut wood, ground metal and produced paper. their considerable growth in number in this area was observed at the end of the 14th century as a result of the Polish-lithuanian Union. this area found itself on the main trade routes. During the period from the 13th to 19th century, water mills had a significant influence on the formation of the hydrological system of the catchment area. their building and functioning was connected with the formation of mill-pond trough, dams, building weirs and mill ditches as well as bypass channels. the river network adaptation for the abovementioned purposes also includes: river mining, river bed cleaning, river banks strengthening with timber piles and boards, changes in the amount of water in watercourses. water from lakes, springs and other water races was guided to watercourses on which several water -mills were built. water mills were built in meadows or wetlands , trough-out canals and trenches gathering water in millponds were dug out. this kind of permanent dewatering of wet areas and changing them into meadows and pastures; also, water energy utilization for production influenced the evolution of society, forced it to optimize the utilization of surface water resources. Keywords: Skwierzyska Catchment Area, mediaeval water mills, water relations wczesne dzieje mlynarstwa na ziemiach wielkopolski s cigle stosunkowo slabo rozpoznane. mlyny wodne, które zaczly rozpowszechnia si w Polsce w XIII w., odegraly bardzo wan rol w rozwoju sil wytwórczych, bowiem przyspieszyly róne procesy ycia gospodarczego. Sam mlyn poruszany energi wodn, mielcy szybko ziarna na mk czy rozbijajcy za pomoc stporów rud, ziarno na kasz lub slód albo nasiona rolin oleistych bd ubijajcy sukno, skór czy elazo, stanowil bardzo skomplikowane przedsiwzicie. Chcc zapewni w miar cigl jego prac, nalealo: przystosowa odpowiednio koryto cieku, wzmocni jego brzegi, budowa groble pitrzce wod, kopa rowy i kanaly doprowadzajce wod do mlyna itp. Pojawienie si i rozpowszechnienie mlyna wodnego stanowilo, nie tylko w sposobie przemialu zbó, rewolucyjny przelom. Zastpienie prymitywnych aren domowych kamieniami mlyskimi poruszanymi energi wodn stanowilo znaczcy postp cywilizacyjny, tym bardziej e ich wydajno byla wielokrotnie wysza od pracy ludzkiej. Wprowadzenie mlynów wodnych przyczynilo si równie do dlugotrwalych zmian stosunków wodnych w dolinach rzecznych. Analiz wplywu dzialalnoci mlynów wodnych na obszarowe przemiany stosunków wodnych przeprowadzono na obszarze zlewni Obry Skwierzyskiej, stanowicym od XIII w. obszar przygraniczny Wielkopolski z Brandenburgi i Ksistwem Glogowskim. Rozpatrywany teren obejmuje wic pólnocn cz Doliny rodkowej Obry (315.63), odwadnian przez Pólnocny Kanal Obry, a stanowic cz Pradoliny Warszawsko-Berliskiej, oraz obszary wysoczyznowe Pojezierza Poznaskiego (315.51) i Pojezierza Lubuskiego (315.4) wedlug podzialu J. Kondrackiego (1998). Od Kopanicy do ujcia Obra przeplywa przez Bruzd Zbszysk (315.44) zwan równie Obnieniem Obry. Sklada si ona z poludnikowej rynny jezior zbszyskich oraz z wygitej lukowato na zachód doliny Obry. Wycielaj j piaski akumulacji rzecznej i lodowcowej. W jej obrbie wystpuje kilka duych jezior, przez które Obra przeplywa. Bruzd Zbszysk charakteryzuj liczne formy martwego lodu w postaci ozów, kemów i terasów kemowych. Wschodni cz zlewni Obry Skwierzyskiej w obrbie Pojezierza Poznaskiego wyrónia kilka mniejszych jednostek krajobrazowych rónicych si cechami rzeby, genez i budow geologiczn. Stanowi je: Pojezierze Midzychodzko-Pniewskie (315.512) na pólnocy zbudowane glównie z glin zwalowych, Wal Lwówecko-Rakoniewicki (315.513), bdcy form ostacow starszych zlodowace i rozlegla Równina Nowotomyska (315.511) zbudowana z piasków sandrowych. Dominuj tam obszary malo zrónicowane hipsometrycznie. Obszar ten odwadniaj: Kanal Grabarski, Dojca, Szarka i Czarna Woda. Natomiast w obrbie Pojezierza Lubuskiego, obejmujcego zachodni cz zlewni Obry Skwierzyskiej, wyrónia si Wal Zbszynkowski cigncy si wzdlu Bruzdy Zbszyskiej. Jest to teren wyranie zrónicowany hipsometrycznie; najwysze wzniesienie kolo Bukowca osiga rzdn 133 m n.p.m. Obszar ten obnia si do okolo 80 m n.p.m. pod Babimostem, a powierzchnia w obrbie Bruzdy Zbszyskiej oscyluje przy wartoci 50 m n.p.m. Glównym ciekiem jest tutaj Paklica, plynca szerok, zabagnion dolin. Obszary wysoczyznowe od pradoliny i Obnienia Obry dziel wyrane zbocza o wysokoci rzdu 20­30 m. Rozpatrywany teren buduj glównie piaski wodnolodowcowe, lodowcowe i rzeczne. Zatem charakteryzuje si on wzgldnie du chlonnoci infiltracyjn wód opadowych. Dua równie liczba jezior na tym obszarze sprawia, e wahania stanów wody w ciekach s stosunkowo niewielkie. Obszary zbudowane z glin zwalowych, a wic o malej zdolnoci retencyjnej, wystpuj tylko w rejonie: Zbszynia, Kargowej, Wolsztyna oraz Nowego Tomyla i stanowi stosunkowo niewielkie powierzchnie. Natomiast w okolicy Midzyrzecza na powierzchni terenu odnotowywane osady zastoiskowe, glównie ily i mulki. Przy próbie odtworzenia dziejów mlynów wodnych na tym obszarze korzystano z rónych materialów archiwalnych. Byly nimi glównie historyczne materialy ródlowe oraz stare przekazy kartograficzne. Cz historycznych materialów ródlowych udostpniona zostala dziki opracowaniu tomów Kodeksu Dyplomatycznego Wielkopolski (KDW) pod redakcj J. Zakrzewskiego, F. Piekosiskiego i A. Gsiorowskiego oraz Slownika geograficzno-historycznego województwa poznaskiego pod redakcj S. Chmielewskiego i A. Gsiorowskiego czy ostatnio T. Jurka, co ulatwilo badanie tego problemu. S to najczciej dokumenty dotyczce zezwolenia na budow mlyna, jego sprzeday lub uytkowania. Natomiast z materialów kartograficznych wykorzystano informacje znajdujce si na mapach: J.A. Rizzi-Zannoniego (1772) i T.Ph. von Pfaua (1778) oraz D. Gilly'ego (1805). Dotyczyly one lokalizacji mlynów wodnych, wystpowania stawów przy nich, ewentualnie sposobu doprowadzenia wody do nich. Problem wplywu budowy mlynów wodnych na przemiany rodowiska przyrodniczego przedstawiony byl w pracach: M. Dembiskiej (1973), M.J. Losia (1978), A. Kanieckiego (1993, 1999, 2004) i Z. Podgórskiego (2004). Cigle jednak nie jest w pelni rozpoznany. Zachodnia Wielkopolska we wczesnym redniowieczu byla obszarem slabo zagospodarowanym w porównaniu z okolicami: Poznania, Gniezna, Kruszwicy, Ldu czy nina. Tereny wysoczyznowe obejmowala zwarta puszcza, przerywana tylko niewielkimi powierzchniami gruntów uytkowanych rolniczo, a w dolinach rzek dominowaly raczej rzadkie lasy lgowe i trzcinowiska. Tylko na wyszych fragmentach den dolinnych wystpowaly blonia nadrzeczne. Obszary bezlene zajmowaly wic wtedy niewielkie tylko przestrzenie. Osadnictwo mialo wówczas charakter wyspowy wród rónego rodzaju form zalesienia. Doliny Warty i Noteci na pólnocy rozpatrywanego obszaru oraz Obry Skwierzyskiej, rozlegle i bagniste, stanowily wówczas naturalne granice bronice dostpu do Wielkopolski. W miejscach, gdzie moliwe byly przeprawy przez te doliny, tworzyly si punkty osadnicze czerpice korzyci z tego poloenia. Z waniejszych wymieni tu mona: Santok (X w.), Midzyrzecz (1005 r.), Przemt (1210 r.), Zbszy (1231 r.), Skwierzyn (1251 r.), Babimost (1257 r.) czy Trzciel (1252 r.). Do tych przepraw przez niedostpne w innych miejscach doliny rzeczne dowizywaly wane ldowe szlaki handlowe. Rozwój ich na wiksz skal nastpil wraz z rozpowszechnieniem zaprzgu cignionego przez konie lub woly. Wczeniej dominowal transport wodny. Przy tych szlakach ldowych równie powstawaly rónego typu osady. Do 1300 r. wymieniano na obszarze opracowania okolo 30 osad. Jak pisal Hladylowicz (1932), caly ten teren zachodniej Wielkopolski pokryty byl wielk puszcz i dopiero od XIV w. zaznacza si tam silny wzrost osadnictwa. Kolejny wzrost gstoci osad obserwujemy tu dopiero w XVII i XVIII w. i wie si on z tzw. kolonizacj oldersk, która zagospodarowywala tereny podmokle, przystosowujc je do uprawy lkowej i rolnej. Pierwsze informacje dotyczce mlynów wodnych na obszarze Wielkopolski pochodz z XII i XIII w. i nie s zbyt liczne. Wicej jest ich dopiero w XV w., kiedy nastpil gwaltowny wzrost liczby mlynów, a ponadto zachowalo si duo materialów archiwalnych z tego okresu, co umoliwilo bardziej dokladne okrelenie zasad funkcjonowania mlynów, niekiedy ich konstrukcji czy czasu pracy. Pierwsze informacje o mlynach wodnych wi si z szerokimi i bagnistymi dolinami rzek ­ Obry i Paklicy. Zdawa by si moglo, e nie s to obszary sprzyjajce ich budowie. Decydowaly tu jednak dogodno miejsca lokalizacji, z reguly na wyszych fragmentach terasy zalewowej i latwo doprowadzenia wody do mlyna. W okresie póniejszym dominowalo lokowanie mlynów nad niewielkimi ciekami, szczególnie w pobliu uj do wikszych rzek bd poniej jezior. Za pierwsz wiadomo o mlynie wodnym na rozpatrywanym obszarze przyjmuje si informacj z 1236 r., e mlyn w Gocichowie, jaki zbudowal komes Bronisz i w którym osadzil na trzy lata Niemca Wilhelma, przekazany zostal mnichom opactwa cysterskiego w Paradyu (KDW-I-198). W 1236 r. komes Przybigniew nadal równie klasztorowi w Paradyu wod, tzn. rzek lub jezioro, w celu budowy na niej mlyna (KDW I-191). Z dokumentów wynika, e w XIII w. wybudowano na tu nastpujce mlyny w: Gocikowie (przed 1236 r.), Obrze (1238 r.), Jaycu kolo Wolsztyna (1238 r.), Nialku (1285 r.), nad Lubniewic (1287 r.) i przy Jeziorze Biskupim w Pszczewie (1288 r.). W XIV w. notuje si powstanie podobnej liczby mlynów wodnych na tym obszarze. Wymienia si wtedy nastpujce mlyny: Stary i Nowy Mlyn w Karpicku kolo Wolsztyna (1303 r.), mlyn na Obrze kolo Kielczowa (1310 r.), mlyny Hamistrad (1316 r.) i w Krsku kolo Zbszynia, na rzece Osecina w pobliu Gniewowa (1356 r.), na rzece Karna (1364 r.) i w Targowisku (1376 r.). Przedstawione przy poszczególnych mlynach daty dotycz jedynie faktu odnotowania ich istnienia po raz pierwszy. Te pierwsze wzmianki ródlowe nie musz si wic odnosi do daty ich powstania. Dopiero po 1385 r. zaznacza si znaczcy wzrost liczby mlynów wodnych na rozpatrywanym obszarze. Na rycinie 1 przedstawiono rozmieszczenie mlynów o bezspornej lokalizacji. Na pewno bylo ich wicej, jednak czsto mlyny zmieniajc wlacicieli, zmienialy nazwy. Dlatego zwykle trudno okreli czy róne nazwy odnosz si do tego samego mlyna czy do rónych. O ile w XIII i XIV w. wzrost liczby mlynów wodnych na tym obszarze byl do powolny, to w wieku XV mona ju mówi o powszechnym ich tam wystpowaniu. Gwaltowny wzrost liczby mlynów wodnych na rozpatrywanym obszarze, jaki nastpil na przelomie XIV i XV w., wiza naley z oywieniem ruchu handlowego na Ryc. 1. Lokalizacja mlynów wodnych powstalych od XIII do XVI w. 1 ­ granica zlewni Obry Skwierzyskiej, 2 ­ wybudowanych do 1385 r., 3 ­ wybudowanych w latach 1385­1500, 4 ­ wybudowanych po roku 1501 Fig. 1. Distribution of water mills in the XIII­XVI th century 1 ­ bondary of Skwierzyska Obra catchment, 2 ­ water mills build up to 1385, 3 ­ water mills build 1385­1500, 4 ­ water mills build after 1501 szlaku lczcym Litw i Ru poprzez Toru i Pozna z Niemcami w wyniku unii polsko-litewskiej. Po zwyciskiej wojnie trzynastoletniej z Krzyakami nastpila dalsza intensyfikacja handlu z Niemcami. Mlyny wodne pomimo duych kosztów ich budowy oraz eksploatacji byly jednak inwestycjami bardzo dochodowymi, std tak liczne wzmianki o nich w materialach ródlowych z XIII i XIV w. Zwikszenie arealu ziemi uprawnej, stosowanie nowych narzdzi pracy, w tym pluga, wzrost plonów i stopy yciowej ogólu spoleczestwa spowodowaly zwikszone zapotrzebowanie na przetworzone produkty zboowe, zwlaszcza w miastach i wikszych skupiskach ludnoci. Mlyny wodne byly instytucjami trwalymi i niekiedy istnialy w tych samych miejscach przez 500­600 lat (Kaniecki 1993). Prawo budowy mlyna mial pierwotnie tylko panujcy, niezalenie na jakim terytorium mlyn si znajdowal. Samo prawo wlasnoci gruntowej nie dawalo prawa do budowy mlyna na swoim gruncie, jeeli nie bylo ono zawarte w akcie nadania. Stopniowo jednak panujcy zrzekal si tego monopolu na rzecz wlacicieli terenów, na których mialy by one wybudowane. Konstrukcja skomplikowanych urzdze, jakimi byly niewtpliwie mlyny wodne, znana byla budowniczym mlynów ju w XIII w. Znano sposoby odpowiedniego wykorzystania terenu, spadku wód oraz tworzenia sztucznych wodospadów oraz sposób, jak wykorzysta prd wody, jak go wzmocni lub oslabi. Z uplywem czasu zaczto w coraz wikszym stopniu adaptowa teren i sie wodn na potrzeby pracy mlynów wodnych. Wykorzystywano w coraz wikszym stopniu drobne cieki o niewielkim spadku zwierciadla wody i nieznacznym przeplywie. W okresie letnim, szczególnie na obszarach bagiennych, czsto tracily one wod. Pocztkowo mlyny lokowano w miejscach niewymagajcych specjalnych prac adaptacyjnych. Wykorzystywano glównie miejsca zalamania spadku podlunego w ciekach, charakteryzujce si malo zmiennym przeplywem w cigu roku i lece poza zasigiem wód powodziowych. Byly to wic dolne biegi doplywów, najczciej w strefie zboczowej doliny rzeki glównej bd miejsca poniej wyplywu cieku z jeziora. W obu przypadkach taka lokalizacja zapewniala w miar malo zmienny w czasie doplyw wody na kolo mlyskie. Pierwsze mlyny wodne na rozpatrywanym obszarze budowano zarówno na Obrze, jak i na jej wikszych doplywach, tj. Paklicy i Dojcy. Szczególnie duo ­ i to stosunkowo wczenie, bo siedem wybudowano ich na Dojcy. W XIII i XIV w. wymienia si tam wtedy mlyny: Nialecki, Ruchocki, Stary i Nowy Mlyn w Karpicku, a w pierwszej polowie XV w. jeszcze mlyny ­ Borujski i Zawada. Póniej wybudowano jeszcze Kuni (Hammer ­ Kunica). Drug tak niewielk rzek, na której wybudowano 10 mlynów wodnych, byla Czarna Woda majca swe ródla powyej Lwówka i wpadajca do Obry w Trzcielu. Na tym cieku i jego doplywach zlokalizowano nastpujce mlyny: Wgielny, Spolny, Mitrga, Bobrówka, Mniszek, Papiernia, Szklarka, Hamrzysko, Hamer i w Miedzichowie. Wikszo mlynów budowano nad mniejszymi ciekami, gdzie adaptacja cieku na ich potrzeby byla mniej kosztowna. Adaptacja sieci rzecznej do pracy mlyna wodnego wymagala poglbienia koryta cieku powyej mlyna w celu: wzmocnienia jego sily drenujcej i zwikszenia naplywu wód gruntowych, spitrzenia jego wód i budowy stawu, jednego lub kilku, budowy grobli zabezpieczajcych wody w stawach, doprowadzenia rowami lub kanalami wody z rónych odlegloci do stawu mlyskiego. Te wszystkie umiejtnoci musial opanowa redniowieczny mlynarz, a ponadto musial przewidzie skutki tych prac i zabezpieczy si przed ich niekorzystnym wplywem. Miejsce na budow mlyna wybierano bardzo starannie. Czsto takie miejsce odkupywano (KDW-II-879). Jeeli znajdowalo ono si w obrbie dwóch dziedzin, to budujcy mlyn musial drugiemu wlacicielowi tego miejsca placi sto- sowne odszkodowanie, na przyklad bezplatny przemial w tym mlynie do koca ycia. Równie za prawo spitrzania wody w rzece musiano odpowiednio nagrodzi wlaciciela gruntów lecych powyej. Z 1360 r. zachowal si dokument dotyczcy takiego spitrzenia w rzece Dojcy. Pielgrzym z Karpicka mógl spitrza wod w Dojcy na potrzeby mlynów w Karpicku, zalewajc brzeg nalecy do Tomasza z Chorzemina. W zamian Tomasz i jego nastpcy mog w Starym Mlynie mle co tydzie korzec ziarna bez oplaty, a w nowo powstalym stawie mog zaklada 20 wicierzy i co tydzie lowi ryby sieci slb. Z kolei Pielgrzym i jego nastpcy w Chorzeminie mog pobiera na potrzeby dwóch mlynów w Karpicku drewno i piasek (KDW-III-1426). Pocztkowo byly to mlyny mczne napdzane jednym kolem. W XVI w. w mlynach wystpowalo ju wicej kól, najczciej dwa, ale w Skwierzynie czy Midzyrzeczu natrafiamy na mlyny o trzech kolach. Obok mlynów mcznych zaczly si pojawia: folusze, tartaki, kunice, papiernie itp. Przy mlynach tworzyly si czsto osady, które nazwy braly od rodzaju mlyna wodnego. Przy hutach szklanych nosily one nazw Huty lub Szklarki, przy kunicach ­ Hamry, Hamrzysko, Kunik, Kunica, przy tartakach ­ Pily, Pilki, przy mlynach mcznych ­ Mczniki, przy foluszach ­ Folusz itp. Pierwsze informacje o mlynach wodnych wi si z obecnoci stawów, a wic z przegrodzeniem rzeki. Na malych ciekach dlugotrwala praca mlyna wodnego w cigu roku nie bylaby moliwa bez wybudowania stawu retencjonujcego moliwie du ilo wody. Na ogól byly to stawy przeplywowe, w zwizku z czym stosunkowo szybko nastpowalo ich zamulanie, co z kolei wymagalo czstego oczyszczania ich misy po spuszczeniu wody. Wod ze stawów najczciej spuszczano co cztery lata w celu wylowienia ryb i oczyszczenia ich niecek (Slownik..., 1982­2009). Stawy nie tylko zapewnialy prac mlyna wodnego w czasie stanów niskich, ale równie przyczynialy si do wyrównywania stanów wody w cieku w cigu roku. Do form zwizanych bezporednio z budow mlynów wodnych i z ich funkcjonowaniem zaliczy naley groble spitrzajce wod w zbiornikach wodnych usytuowanych powyej mlyna. Budowa stawu mlyskiego umoliwiala zwikszenie spadku wody spadajcej na kolo lub kola mlyskie, a tym samym wzmoenie jej sily uderzeniowej. Ilo wody spadajcej na kola regulowano jedn lub kilkoma zastawkami. Zbiornik wodny usytuowany powyej mlyna retencjonowal równie pewn ilo wody, co w warunkach stanów niówkowych w ciekach umoliwialo wydluenie jego czasu pracy. Czsto obok stawu glównego, przeznaczonego dla pracy mlyna, kopano równie kilka mniejszych, w których poza retencjonowaniem wody prowadzono równie hodowl ryb. redniowieczne mlyny wodne na ogól wizaly si z obecnoci stawów. Budowano je, przegradzajc rzek grobl i spitrzajc jej wody. Czyli te pierw- sze mlyny wodne mialy kolo podsibierne (walne), które poruszal prd wody napierajcy na lopatki zanurzone w niej a po obwód wieca. Groble spitrzajce wod powyej mlyna w zbiornikach wodnych stanowily nieodlczny element krajobrazu mlyskiego. Szczególnie czsto wystpowaly one przy mlynach wodnych usytuowanych nad malymi ciekami. Ogólnie przyjmuje si, e przy zlewniach o powierzchniach wikszych od 600 km2 stawów nie zakladano, bowiem ilo wody w cieku byla wystarczajca do poruszania kól mlyskich przez znaczn cz roku (Lo 1978). Na ogól grobl stanowil nasyp ziemny zbudowany z materialu spoistego, tj. gliny lub ilu, wzmocniony palami lub konstrukcj drewnian, którego zbocza pokrywano darni chronic przed ich rozmyciem. Wysoko grobli czolowych byla róna i wahala si najczciej od 3 do 4 m, natomiast dlugo od kilkudziesiciu do kilkuset metrów. Usytuowane byly one poprzecznie lub skonie w odniesieniu do przebiegu koryta cieku. Byly to wic stawy przeplywowe. Rozmiary stawów mlyskich byly bardzo róne od malych do duych. Klasztor w Obrze na przyklad mógl posiada na swych stawach mlyskich dwóch rybaków, którzy lowili ryby sieciami zwanymi slpy. Znamy wymiary stawów mlyskich Borowego i Kopermilla poniej wyplywu z Jeziora Bobowickiego z 1563 r. Wody pierwszego spitrzala grobla o dlugoci okolo 134 m (3 sznury). Sam staw byl dlugi na 3 staje, tj. okolo 1850 m i szeroki na 8 sznurów, tj. okolo 350 m, a jego glboko sigala od 4 do 6 lokci, tj. od 240 do 360 cm. Z kolei staw Kopermill, usytuowany poniej Stawu Borowego, mial wymiary: dlugo okolo 1050 m, szeroko okolo 175 m i glboko od 90 do 240 cm (Lustracje..., 1961). Cz tych stawów istniala jeszcze na mapach XVIII- i XIX-wiecznych. Do najwikszych nalealy wtedy: Bobrówka i Mniszek na Czarnej Wodzie, Kopermill na cieku wyplywajcym z Jeziora Bobowickiego i Ruchocki na Dojcy. Dzisiaj te dawne stawy mlyskie praktycznie nie istniej bd pozostaly z nich niewielkie tylko zbiorniki wodne. O sposobie budowania grobel pisal szczególowo Olbracht Strumieski w ksice O sprawie, sypaniu, wymierzeniu i rybieniu stawów, której pierwsze wydanie ukazalo si w roku 1573. Budowa mlynów przyczynila si równie do rozwoju rybactwa. W zasadzie ju od koca XIII w. czsto przy nadaniu prawa do budowy mlyna wodnego zezwalano wlacicielowi na korzystanie z rónych form polowu ryb; i to zarówno w samej rzece, nad któr ten mlyn stal, jak i w stawach podpitrzajcych wod powyej mlyna. Czsto obok stawu glównego, spitrzajcego wod na potrzeby mlyna wodnego, kopano kilka mniejszych, przeznaczonych do hodowli ryb. O ,,piscinach", a wic rónego rodzaju stawach slucych do hodowli ryb wspomina si w dokumentach ju od XIII w. Na lowienie ryb w stawach i sadzawkach mlynarz-dzierawca musial otrzyma osobne zezwolenie. W rozliczeniach z wlacicielem mlyna mlynarz musial oddawa 2/3 zlowionych ryb, ale stanowilo to dla niego wane ródlo dochodu. Prac mlyna wodnego regulowalo szereg przepisów, których celem bylo niezaklócanie pracy innym mlynom. Nie mogly na przyklad przeszkadza w pracy innym mlynom usytuowanym na tym cieku. Musialy wic znajdowa si w odpowiedniej odlegloci jeden od drugiego, co uzalenione bylo zarówno od spadku podlunego rzeki, jak i od wysokoci podpitrzenia wody w stawie mlyskim. Istnialy równie przepisy zabraniajce naglego wypuszczania wody ze stawów mlyskich bd zatrzymywania calej wody. Zastawka mlyna powinna by tak regulowana, aby woda nie podtapiala mlynów ssiednich. Brzegi cieków i kanalów w ssiedztwie mlynów nalealo wzmacnia palami i dylami aeby unikn przesuwania si koryta cieku na skutek erozji bocznej (KDW-VIII-809). Ponadto spitrza nalealo wod w stawie tylko do okrelonej wysokoci. W przypadkach spornych, kiedy dochodzilo do powstania szkód w ssiednim mlynie, sd rozjemczy skladajcy si z mlynarzy z innych mlynów okrelal wysoko spitrzania wody. Czsto oznaczano wysoko spitrzania poprzez wbicie elaznego gwodzia w pal znajdujcy si przy grobli stawu. W redniowiecznych aktach sdowych zwykle natrafiamy na takie pozwy skladane przez wlacicieli mlynów na wlacicieli ssiadujcych z nimi mlynów. Szczególnie czsto takie pozwy spotykamy w przypadku mlynów usytuowanych na Dojcy i dotycz one zalania mlynów: Ruchockiego, Nialeckiego oraz Nowego i Starego Mlyna w Karpicku. W 1364 r. witoslawowi, prawdopodobnie wlacicielowi jednego z mlynów w Karpicku, nakazano jego zburzenie, poniewa szkodzil pracy mlyna Nialeckiego (Slownik..., 1982­2009). Z duej liczby pozwów wynika by moglo, e zbyt blisko siebie wybudowano te mlyny na Dojcy. Wystpowanie kilku spitrze wód cieku na potrzeby mlynów wodnych przyczynialo si jednak do podnoszenia poziomu wód gruntowych na terenach przyleglych i do zwikszenia ich zasobów. Mlyny pobudowane nad rzekami z reguly ssiadowaly z lkami lub terenami podmoklymi. Na ogól przekopywano przez nie kanal lub rowy odwadniajce tereny podmokle lub cigajce wod ze ródla, ssiedniej rzeki lub jeziora do stawu mlyskiego, stanowicego rezerwuar wody niezbdny dla pracy mlyna. Budowa mlynów wodnych przyczyniala si wic do zmiany stosunków wodnych na obszarach przyleglych do nich. Spitrzenie wód w stawie mlyskim powodowalo podnoszenie si poziomu wód gruntowych, natomiast budowa rowów odwadniajcych na obszarach podmoklych w obrbie dna doliny, w celu zwikszenia iloci wód w cieku w czasie trwania stanów niówkowych, zjawisko odwrotne. Rowy i kanaly cigajce wod musialy mie odpowiedni spadek oraz dlugo i jednoczenie zabezpiecza odwadniany obszar przed zalewami w czasie trwania stanów wysokich w ciekach. Zniszczenie na przyklad lk, wynikajce z nieprzestrzegania zasad odwadniania terenu podmoklego, wizalo si ze sporami i karami za spowodowane straty. W redniowiecznych procesach sdowych czsto wystpowaly tego typu problemy. Dotyczyly one na przyklad zalania lk kmiecych w Kielpinach w 1537 r. czy przyleglych do Ruchockiego Mlyna na Dojcy przez mlynarza z Nowego Mlyna w Karpicku lub z Borujskiego Mlyna w 1574 r. (Slownik..., 1982­2009). Czsto w zwizku z tym dochodzilo do zniszczenia grobli. Takie sytuacje natrafiamy w 1418 r. przy mlynie Nialeckim albo 1425 r. przy mlynie Borujskim, wybudowanych nad Dojc. Niekiedy budowano sztuczne koryta dla wód wyplywajcych z wikszego cieku, tzw. mlynówki, które kierowano na kolo mlyskie. Jeeli mlyn mial wicej ni jedno kolo, pogródki rozdzielaly nurt, kierujc wod w odpowiednich ilociach na poszczególne kola. Zdarzaly si jednak przypadki, e zmieniano bieg mlynówek lub cieków, które ju wczeniej wykorzystywane byly na potrzeby mlyna wodnego. Na przyklad w 1563 r. Struga Barlona, która wczeniej zasilala wody stawu Starego Mlyna w Karpicku, zostala skierowana do wielkiego rowu i na kola Nowego Mlyna usytuowanego na Dojcy w Karpicku, co doprowadzilo do skonfliktowania ich wlacicieli (Slownik..., 1982­2009). O ile w XIII i XIV w. liczba mlynów na obszarze objtym opracowaniem byla stosunkowo niewielka i zmiany stosunków wodnych spowodowane ich budow oraz funkcjonowaniem mialy charakter punktowy czy lokalny, to w miar wzrostu ich liczby zaczly si one lczy, tworzc coraz to rozleglejsze strefy. W XVI w., gdy liczba mlynów wodnych byla najwiksza, mona ju mówi o wyranym wplywie wywolanym ich budow na stosunki wodne obszarów przyleglych. W XVII i XVIII w., kiedy to w przypadku Królestwa Polskiego doszlo do upadku gospodarczego pastwa, zmniejszyla si zarówno liczba mlynów wodnych, jak i ograniczenie prac zwizanych ze zwikszeniem iloci wody w ciekach, nad którymi te mlyny pracowaly. Przyczynilo si to do skrócenia czasu ich pracy pomimo wzrostu wtedy uwilgotnienia klimatu. O ile w XVI w. bylo ich na rozpatrywanym obszarze ponad 90, to w XVIII w. ich liczba zmniejszyla si o jedn trzeci (ryc. 2). Od polowy XIX w. liczba mlynów wodnych zaczla si wyranie zmniejsza. Zastpowaly je mlyny parowe, bardziej efektywne. Ponadto, prowadzone wtedy intensywne prace odwodnieniowe na obszarach bagiennych, regulacje i prostowanie biegu rzek, zarówno duych, jak i malych, przyczynily si do zmniejszenia zasobów wodnych w ich dorzeczach, co równie wplynlo na skrócenie czasu pracy mlynów wodnych. Ponadto zamknicie mlyna wodnego czsto prowadzilo do likwidacji pitrze i zmniejszenia retencji zlewni. Cz stawów mlyskich ulegla wypelnieniu osadami i zanikla. Dzi wikszo z nich ju nie istnieje. Podsumowujc wyniki rozwaa nad problemem wplywu dzialalnoci czlowieka zwizanego z budow i funkcjonowaniem mlynów wodnych na obszarze zlewni Obry Skwierzyskiej, stwierdzi naley, e stanowily one glówny element zagospodarowania zasobów energetycznych i wodnych wód plyncych. Poprzez dzialania majce na celu podpitrzenie wody w cieku czy odwodnienie terenów podmoklych w ich ssiedztwie wplywaly na zmiany w ekosystemach dolin rzecznych. Na du liczb mlynów wodnych na tym obszarze skladalo Ryc. 2. Lokalizacja mlynów wodnych w kocu XVIII w. (za: J. Golaski 1988) 1 ­ granica zlewni Obry Skwierzyskiej, 2 ­ wybudowanych w roku 1790 Fig 2. Location of water mills in the end of the XVIIIth century (after: J. Golaski 1988) 1 ­ bondary of Skwierzyska Obra catchment, 2 ­ water mills build 1790 si kilka przyczyn. Do najwaniejszych zaliczy mona mal zdolno przerobow tych zakladów, ograniczon w dodatku do zaledwie 100­150 dni w roku, du ich dochodowo, dno wlacicieli ziemskich do zakladania wlasnych mlynów, wzrost wydajnoci plonów w XIV w. oraz stosunkowo du zasobno wodn cieków tego obszaru. Sklada si na to dua liczba jezior na tym obszarze oraz przewaga gruntów sypkich w strefie powierzchniowej, co sprzyjalo duej retencji odplywowej cieków. Ponadto, takie uwarunkowania zmniejszaly amplitudy waha stanów wody w ciekach i tym samym wydlualy czas pracy mlynów wodnych. Nie pracowaly one bowiem w czasie trwania stanów wysokich, poniewa grozilo to zniszczeniem jego urzdze, a w czasie trwania stanów niskich z powodu braku wody. Budowa mlynów i zwizanych z nimi zbiorników wodnych przyczyniala si do regulacji obiegu wody na obszarach zlewni rzecznych. W okresie wezbra przechwytywaly one cz nadwyek wodnych, którymi dysponowano, kiedy wody brakowalo. W dalszych pracach nad tym problemem zamierza si dokona analizy stopnia zagospodarowania wód powierzchniowych na tym obszarze i oszacowa dawn retencj zbiornikow, wic si z mlynami wodnymi budowanymi na Obrze i jej doplywach. Przyjmuje si, e wynosila ona okolo 5% zasobów dyspozycyjnych (Brykala 2005). LITERATURA Brykala D., 2005: Rekonstrukcja retencji zbiornikowej zlewni Skrwy Lewej w cigu ostatnich 200 lat. Przegl. Geogr., t. 77, z. 1. Dembiska M., 1973: Przetwórstwo zboa w Polsce redniowiecznej (X­XIV w.), PAN, IHKM, Ossolineum, Wroclaw. Golaski J., 1988: Atlas rozmieszczenia mlynów wodnych w dorzeczach Warty, Brdy i czci Baryczy w okresie 1790­1960, cz. II, Dolna Warta i Obra, Akad. Rol., Pozna. Hladylowicz K.J., 1932: Zmiany krajobrazu i rozwoju osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku, Lwów. Kaniecki A., 1993: Pozna. Dzieje miasta wod pisane. Cz. I. Przemiany rzeby i sieci wodnej, Wyd. Aquarius, Pozna. Kaniecki A., 1999: Mlyny wodne w dawnym Poznaniu i ich wplyw na przeobraenie stosunków wodnych. Act Univ. N. Copernici, Geogr. 29, UMK, Toru. Kaniecki A., 2004: Pozna. Dzieje miasta wod pisane. Cz. I­III. Wyd. PTPN, Pozna. Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski (KDW). T. I­V, J. Zakrzewski, F. Piechociski (red.) (1877­ 1908), T. VI­XI A. Gsiorowski, W. Jurek (red.) (1982­2000), Pozna. Kondracki J., 1998: Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564­1565, 1961, Bydgoszcz. Lo M.J., 1978: Likwidacje mlynów wodnych i ich skutki. Gosp. Wodna, R. 38, z. 12. PODGÓRSKI Z., 2004: Wplyw budowy i funkcjonowania mlynów wodnych na rzeb terenu i wody powierzchniowe Pojezierza Chelmiskiego i przyleglych czci dolin Wisly i Drwcy. Wyd. UMK, Toru. Slownik historyczno-geograficzny województwa poznaskiego 1982­2009, oprac. przez: S. Chmielewskiego, K. Górsk-Golask, J. Luciskiego, T. Jurka, PAN, Ossolineum i PTPN, Wroclaw­Pozna.

Journal

Badania Fizjograficzne nad Polska Zachodniade Gruyter

Published: Oct 21, 2010

References