Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Zróżnicowanie populacji głazów eolizowanych w różnowiekowych strefach peryglacjalnych Polski Zachodniej

Zróżnicowanie populacji głazów eolizowanych w różnowiekowych strefach peryglacjalnych Polski... The article presents the results of statistical analysis performed on various populations of wind-polished boulders in the lowland part of Western Poland. The populations were studied in three zones connected with stages of retreat of the Last Glaciation, both in the foreland and hinterland of each of the zones, to accommodate differences in climatic conditions and genetic types of substratum. Those factors influenced the original population of stones that could then be transformed by the wind. It was found that wind-polished boulders were a common occurrence in the study area, whether lying on the surface or as stone horizons underlying aeolian cover sands. Spatial differences among those populations are due to variations of climatic conditions accompanying the successive stages of retreat of the last inland ice. Keywords: Western Poland, periglacial zones, eolized boulders WPROWADZENIE Glazy rzebione przez wiatr zostaly uksztaltowane w warunkach klimatu suchego i zimnego okrelanego przez Kozarskiego (1995) jako pustynia arktyczna. Warunki takie s typowe dla okresu deglacjacji, która na badanym obszarze odbywala si w trzech fazach (leszczyskiej, poznaskiej i pomorskiej). Dlatego mona mówi o trzech rónowiekowych strefach peryglacjalnych. Dystans czasowy pomidzy tymi strefami jest róny, gdy rónica pomidzy faz leszczysk i poznask to tylko 1200 lat, natomiast pomidzy faz poznask i pomorsk ­ 2600 lat (Kozarski 1995; Rotnicki, Borówka 1991, 1994). Równie inne s relacje przestrzenne midzy tymi fazami, gdy odleglo pomidzy morenami czolowymi fazy leszczyskiej i poznaskiej jest mniejsza ni midzy tymi morenami fazy poznaskiej i pomorskiej. Naley wic przypuszcza, e zarówno czynnik czasowy, jak i przestrzenny znalazl odbicie w intensywnoci procesów typowych dla strefy peryglacjalnej. Chcc dokona oszacowania tej zmiennoci, zastosowano zestaw prostych metod statystycznych. BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA ZMIENNO POPULACJI GLAZÓW EOLIZOWANYCH W UKLADZIE POLUDNIKOWYM W POLSCE ZACHODNIEJ Jako zbiór próbek losowych potraktowano procentowy udzial rónych typów glazów eolizowanych na polach testowych. Wedlug Gergory'ego (1976) i Norcliffe'a (1986) zwizek, jaki uzyskujemy pomidzy parametrami z próbki (w tym przypadku pola testowego) zaley od wielkoci próbki i metody jej otrzymywania. Dla oceny wiarygodnoci otrzymanych parametrów z próbek obliczono dla nich bld standardowy, zakladajc, e rednia z próbek ley w granicach trzech odchyle standardowych z prawdopodobiestwem 99,7%. Opierajc si na tej wartoci i wartoci najlepszej oceny odchylenia standardowego, obliczono jaka powinna by minimalna wielko próbki, aby spelniala ona zaloenia o prawdopodobiestwie prawdziwej redniej. Wyniki tego oszacowania dla kolejnych badanych stref morfologicznych przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Szacowana wielko próbek minimalnych Table 1. Estimated minimum size of samples Obszar bada Przedpole fazy leszczyskiej Zaplecze fazy leszczyskiej Przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy poznaskiej Przedpole fazy pomorskiej Zaplecze fazy pomorskiej Wielko próbki minimalnej wysoczyzny morenowe 77 ± 6 72 ± 5 76 ± 10 85 ± 8 79 ± 6 77 ± 8 sandry 76 ± 7 69 ± 7 83 ± 11 82 ±9 82 ± 8 80 ± 9 Do dalszych opracowa statystycznych stosowano jedynie te próbki, których wielko znalazla si w granicach oszacowanych na podstawie przedstawionego materialu terenowego. Najmniejsze wartoci oszacowanych próbek minimalnych w najstarszej z badanych stref morfologicznych wynikaj z faktu, i w strefie tej populacje graniaków s najbardziej liczne i najslabiej zrónicowane w obrbie badanych stanowisk. Dane dotyczce czstotliwoci wystpowania graniaków i eologliptolitów przedstawiono w procentach jako udzial badanych zbiorów w calkowitej populacji klastów. Natomiast dane dotyczce typów graniaków informuj o procentowym udziale danego typu graniaków w calym ich zbiorze, a nie odnosz si do calej populacji glazów z pola testowego. Pola testowe, na których nie stwierdzono wystpowania glazów eolizowanych, otrzymaly warto zerow. W ten sam sposób przeliczano udzial poszczególnych frakcji graniaków. Na podstawie tych danych dokonywano dalszych opracowa statystycznych, oczywicie poza Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H wartociami wspólczynników korelacji, gdzie naley operowa danymi oryginalnymi. Wedlug Gergory'ego (1986) nie budzi zastrzee zastosowanie takich danych do analizy statystycznej w zakresie zmiennoci populacji, a za jej najprostszy miernik uznaje on odchylenie standardowe. Dlatego w pierwszej fazie zastosowano ten miernik. Jak stwierdzono, najprostsz miar zmiennoci populacji jest odchylenie standardowe, gdy informuje ono o rónicy pomidzy wielkociami rzeczywistymi badanych zmiennych i wartoci redni. Dla wszystkich analizowanych stref obliczono redni wielko tego wspólczynnika i w ten sposób uzyskano obraz zmiennoci rónowiekowych populacji graniaków (tab. 2). Tabela 2. Odchylenie standardowe dla rónowiekowych populacji glazów eolizowanych Table 2. Standard deviation for populations of wind-polished stones of various ages Liczba pól testowych 173 153 149 151 99 89 Odchylenie standardowe wysoczyzny morenowe 1,91 1,71 2,29 3,02 2,94 2,08 sandry 3,60 3,01 4,12 3,96 3,70 2,88 Strefa morfologiczna Przedpole fazy leszczyskiej Zaplecze fazy leszczyskiej Przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy poznaskiej Przedpole fazy pomorskiej Zaplecze fazy pomorskiej Z zestawienia wynika, e wikszym zrónicowaniem cechuj si populacje graniaków na powierzchniach akumulacji fluwioglacjalnej we wszystkich badanych strefach morfologicznych. Najmniej zrónicowane s populacje graniaków fazy leszczyskiej, co wynika z dlugotrwalego zaawansowanego modelowania eolicznego tych glazów. Najwiksze wartoci wskanik ten osiga dla zaplecza fazy poznaskiej i pomorskiej, co wiadczy o duym zrónicowaniu badanych populacji, szczególnie na powierzchniach sandrowych. Mniejsze wartoci odchylenia standardowego dla strefy przedpola i zaplecza fazy pomorskiej wynikaj z faktu, e dominuj w nich pola testowe, na których odnotowano niewielkie populacje eologliptolitów oraz pola testowe, na których brak takich glazów. Nie udalo si stwierdzi wyranej poludnikowej zmiennoci tego wskanika dla wszystkich analizowanych stref, chocia generalnie istnieje tendencja do jego wzrostu w kierunku pólnocnym, w wic wikszego zrónicowania badanych populacji w tym kierunku. Analogicznych porówna dokonano dla eoligliptolitów wystpujcych na BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA poziomach terasowych w pradolinach funkcjonujcych podczas kolejnych faz ostatniego zlodowacenia (tab. 3). Tabela 3. Zmienno populacji eologliptolitów na poziomach terasowych w pradolinach Table 3. Standard deviations for populations of wind-polished stones on pradolina terraces Pradolina Baryczy Warszawsko-Berliska Torusko-Eberswaldzka Odchylenie standardowe eologliptolity 2,73 3,80 4,01 graniaki 2,25 3,55 3,93 Z porównania przedstawionego w tabeli 3 wynika, e zmienno populacji zarówno kamieni eolizowanych, jak i graniaków jest znaczna. Najbardziej zwarte, o najmniejszej zmiennoci, s populacje z najstarszego obszaru pradolinnego, a wic Pradoliny Baryczy, a im bardziej na pólnoc zlokalizowane byly stanowiska badawcze w pradolinach, tym zmienno badanych populacji byla wiksza. Takiej prawidlowoci nie udalo si stwierdzi, analizujc glazy eolizowane wystpujce na powierzchniach akumulacji glacjalnej i fluwioglacjalnej, co by moe wynika z uytkowania pól przez czlowieka. Istotnym okazalo si równie obliczenie redniej liczby klastów eolizowanych wystpujcych na jednym metrze kwadratowym pola testowego. Na pocztkowym etapie opracowania zrezygnowano z tego prostego wskanika, gdy prowadzilby on do pojawiania si wartoci ulamkowych, jak wszystkie wartoci bylby inny ni warto rzeczywista. Na kocowym etapie opracowania zastosowano równie t miar zmiennoci, a wskanik uzyskany w ten sposób nazwano wskanikiem wentyfikacji. Poniewa w literaturze jako wentyfikacj okrela si proces formowania graniaków, obliczono jedynie redni czstotliwo pojawiania si graniaków w kolejnych strefach morfologicznych ostatniego zlodowacenia. Zmienno tego wskanika w ukladzie poludnikowym przedstawiono za pomoc tabeli 4. Ten wskanik okazal si równie czulym na zmienno poludnikow czstotliwoci wystpowania eologliptolitów. Tak jak w analizowanych wartociach procentowych, tak i w tych wartociach potwierdzila si prawidlowo, e wicej glazów eolizowanych pojawia si na powierzchniach wysoczyzn morenowych ni na powierzchniach sandrowych w obrbie tej samej strefy. Oczywiste jest, e sandry s formami mlodszymi ni lece w tym samym pasie równolenikowym wysoczyzny dennomorenowe, ale procesy korazyjne wystpowaly na obu powierzchniach równoczenie. Naley równie przyj, e procesy eolizacji na obszarze moreny dennej mogly rozpocz si wczeniej ni na sandrach lecych w ich ssiedztwie, ale nie mona okreli dystansu czasowego jaki róni te dwa okresy. Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H Tabela 4. Zmienno wskanika wentyfikacji w ukladzie poludnikowym Table 4. Longitudinal variability of ventifaction index Strefa Przedpole fazy leszczyskiej Zaplecze fazy leszczyskiej Przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy poznaskiej Przedpole fazy pomorskiej Zaplecze fazy pomorskiej Wysoczyzny 37,9 36,1 35,1 23,1 12,1 0,8 Sandry 35,7 31,5 28,8 20,2 8,9 0,02 Jednak ten prosty wskanik te jest zaleny od wielkoci populacji wyjciowej, a wic populacji klastów, co jest istotne w dokonywaniu porówna na przyklad wysoczyzn morenowych i sandrów, na których wystpuj róne iloci glazów. TESTY ISTOTNOCI ZRÓNICOWANIA Zrónicowanie wewntrzstrefowe Test F-Snedecora zastosowano w celu wykazania zrónicowania midzy badanymi strefami morfologicznymi w zakresie zmiennoci populacji glazów eolizowanych. Jest to powszechnie stosowany test w badaniach przyrodniczych, a analizowane zbiory spelniaj wszystkie zakladane dla jego zastosowania warunki odnoszce si do niezalenoci obserwacji, takich samych wartoci wariancji i rozkladu normalnego lub quasi-normalnego badanych zmiennych. Uyteczno tego testu stwierdzono w badaniach zrónicowania kierunków odplywu w Pradolinie Warszawsko-Berliskiej (Antczak 1986). Procedura matematyczna jest ogólnie znana i dostpna w wikszoci podrczników do statystyki, dlatego tu przedstawiona zostanie w duym skrócie. Jako zbiór próbek losowych potraktowano procentowy udzial graniaków na poszczególnych polach testowych. Nastpnie testuje si kolejne hipotezy, które naley zweryfikowa, dokonujc oceny wariancji warunków midzypróbkowych i wewntrzpróbkowych w celu stwierdzenia, czy te oceny wariancji s na tyle podobne, e rónice zachodzce midzy próbkami odzwierciedlaj rónice zachodzce wewntrz próbek. Przy dokonywaniu takiego porównania przyjmuje si hipotez ,,zerow", e nie ma adnej istotnej rónicy pomidzy badanymi próbkami, to znaczy e obie oceny wariancji nie s w sposób istotny róne. Z kolei po obliczeniu statystyki F-Snedecora, która jest ilorazem wikszej BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA oceny wariancji i mniejszej oceny wariancji z tablic procentowego rozkladu F-Snedecora, odczytujemy procentowe prawdopodobiestwo, e rónica midzy próbkami nie jest wynikiem przypadkowego grupowania, a jakiej istotnej rónicy pomidzy badanymi zbiorami. Zweryfikowano hipotez, i wystpuje istotna rónica pomidzy polami testowymi poloonymi w obrbie rónorodnych genetycznie powierzchni, ale w tej samej strefie morfologicznej. W tym celu wybrano losowo po 20 pól poloonych na obszarach akumulacji glacjalnej i obszarach akumulacji fluwioglacjalnej w kadej ze stref i zastosowano dla nich test Snedecora. Wedlug Gregory'ego (1976), liczba 20 pól jest wystarczajca do dokonania takiego porównania. Analizowano liczebno populacji graniaków na kadym z pól testowych w strefach przedpola i zaplecza kolejnych faz ostatniego zlodowacenia i oceniano warto zrónicowania wewntrzstrefowego tych populacji. Wyniki tej oceny przedstawiono w tabeli 5. Tabela 5. Zrónicowanie wewntrzstrefowe populacji graniaków Table 5. Intra-zonal differences in ventifact population Strefa morfologiczna Poziom istotnoci Przedpole fazy leszczyskiej 0,19 Zaplecze fazy leszczyskiej 0,12 Przedpole Zaplecze Przedpole fazy fazy fazy poznaskiej poznaskiej pomorskiej 0,17 0,23 0,16 Zaplecze fazy pomorskiej 0,13 Zaobserwowane rónice s nieistotne statystycznie, gdy kada z nich przekracza warto 0,05 przyjt jako warto graniczn dla rónic statystycznie istotnych. Latem zrónicowanie wewntrzstrefowe nie jest istotne statystycznie i mona dokonywa porówna midzystrefowych. Zrónicowanie midzystrefowe Test F-Snedecora zastosowano równie w celu wykazania zrónicowania midzy badanymi strefami morfologicznymi w zakresie zmiennoci populacji glazów eolizowanych. Dla oceny istotnoci zrónicowania badanych populacji przyjto, jak dla wikszoci zjawisk przyrodniczych, obszar prawdopodobiestwa 5%. Oznacza to rónic prawdopodobnie istotn, gdy istnieje 95% prawdopodobiestwa, e badana rónica nie jest wynikiem przypadkowego grupowania, a istotnej rónicy pomidzy zbiorami. Test ten zastosowano dla poznania istotnoci rónic pomidzy populacj glazów eolizowanych w obrbie horyzontów kamienistych, gdzie nie jest ona Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H zmodyfikowana przez dzialanie czlowieka i populacj glazów wystpujcych na powierzchni w najbliszym ssiedztwie tych horyzontów. W analizie statystycznej brano pod uwag tylko populacje graniaków, poniewa s to okazy, których rozpoznanie nie budzi wtpliwoci, a ponadto w dotychczasowych opracowaniach uywano ich dla bada statystycznych tej populacji. Dawalo to wic moliwo dokonywania porówna. Analizie poddano zestaw stanowisk badawczych w strefie maksimum ostatniego zlodowacenia. Warto statystyki F-Snedecora wynosila dla tego obszaru 12%, czyli rónica ta nie jest statystycznie istotna. Kolejne zastosowania testu F- Snedecora zmierzaly do ustalenia istotnoci rónic pomidzy czstotliwoci wystpowania graniaków na: 1) polach testowych zlokalizowanych w obrbie wysoczyzn gliniastych i obszarach akumulacji fluwioglacjalnej we wszystkich badanych strefach morfologicznych w celu okrelenia, czy zrónicowanie wewntrzstrefowe nie jest wiksze ni midzystrefowe 2) losowo wybranych polach testowych obszarów przedpola i zaplecza we wszystkich badanych strefach morfologicznych 3) powierzchniach akumulacji glacjalnej pomidzy obszarami przedpola i zaplecza kolejnych stref morfologicznych. Analogiczn analiz przeprowadzono dla obszarów akumulacji fluwioglacjalnej (tab. 6). Tabela 6. Zrónicowanie midzystrefowe populacji graniaków Table 6. Inter-zonal differences In ventifact population Rónice midzystrefowe Przedpole fazy leszczyskiej i zaplecze fazy leszczyskiej Przedpole fazy leszczyskiej i przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy leszczyskiej i przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy leszczyskiej i zaplecze fazy poznaskiej Przedpole fazy poznaskiej i przedpole fazy pomorskiej Zaplecze fazy poznaskiej i zaplecze fazy pomorskiej Poziom istotnoci 0,01 0,01 0,05 0,01 0,05 0,05 Z wartoci statystyk F-Snedecora, odniesionych do tablic prawdopodobiestwa, wynika, e rónice pomidzy analizowanymi strefami w zakresie liczebnoci populacji graniaków s statystycznie istotne dla kadej analizowanej zalenoci. To zrónicowanie na poziomie bardzo rygorystycznym, wynoszcym 99%, zostalo wykazane dla strefy maksimum przedpola i zaplecza ostatniego zlodowacenia oraz pomidzy strefami przedpola wszystkich faz. Mniej rygorystyczny, ale równie istotny statystycznie poziom zrónicowania wynoszcy BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA 0,05 wykazano dla rónic pomidzy populacjami graniaków wystpujcymi w strefie przedpola i zaplecza fazy poznaskiej oraz fazy pomorskiej. Zmienno poziomu rónic midzystrefowych dla pól testowych poloonych na powierzchniach wysoczyzn morenowych i sandrowych przedstawiono w tabeli 7. Tabela 7. Poziomy rónic midzystrefowych dla pól testowych poloonych na powierzchniach wysoczyzn morenowych i sandrowych Table 7. Level of Inter-zonal differences for the test plots situated on tthe surfaces of uplands and outwash plains Poziom istotnoci Rónice midzystrefowe Przedpole fazy leszczyskiej i zaplecze fazy leszczyskiej Przedpole fazy leszczyskiej i przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy leszczyskiej i przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy leszczyskiej i zaplecze fazy poznaskiej Przedpole fazy poznaskiej i przedpole fazy pomorskiej Zaplecze fazy poznaskiej i zaplecze fazy pomorskiej wysoczyzny morenowe 0,01 0,01 0,01 0,01 0,05 0,05 sandry 0,01 0,01 0,05 0,05 0,05 0,05 Wszystkie przeanalizowane rónice s statystycznie istotne zarówno dla obszarów akumulacji glacjalnej, jak i fluwioglacjalnej, z tym e poziom istotnoci rónic statystycznych jest wikszy dla obszarów wysoczyzn morenowych, na których populacje graniaków s wiksze, ni dla obszarów sandrowych. Oznacza to, e nieuzasadnionym, z punktu widzenia statystycznego, byloby przyjcie wniosku, i brak istotnych rónic pomidzy polami testowymi poloonymi w badanych strefach. Na ostatnim etapie tej analizy dokonano obliczenia istotnoci zrónicowania pomidzy populacjami graniaków w obrbie poziomów terasowych w pradolinach za pomoc tego samego testu zrónicowania funkcji F dla obszarów pradolinnych (tab. 8). Tabela 8. Istotno zrónicowania populacji graniaków w pradolinach Table 8. Significance of the variability of ventifact populations in pradolinas Pradolina Pradolina Baryczy i Pradolina Warszawsko-Berliska Radolina Baryczy i Pradolina Torusko-Eberswaldzka Pradolina Warszawsko-Berliska i Pradolina Torusko-Eberswaldzka F 0,01 0,01 0,05 Wszystkie obliczone rónice okazaly si istotne statystycznie, z tym e poziom zrónicowania jest wikszy, bardziej rygorystyczny dla populacji Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H graniaków pradoliny Baryczy i Pradoliny Warszawsko-Berliskiej ni Pradoliny Torusko-Eberswaldzkiej. Fakt jest wynikiem zrónicowania czasu trwania warunków klimatu suchego i zimnego, a wic peryglacjalnego na badanym obszarze. Podobnie jak w przedstawianych strefach, tutaj równie bardziej istotne rónice wystpuj pomidzy pradolinami poloonymi w poludniowej i centralnej Wielkopolsce, a mniej istotne ­ midzy pradolinami pólnocnej i centralnej Wielkopolski. KORELACJE POMIDZY ZBIORAMI RÓNYCH TYPÓW GLAZÓW EOLIZOWANYCH Chcc oceni, na ile zmiana w jednym z analizowanych zbiorów odzwierciedla si/lub nie w drugim zbiorze, zastosowano wspólczynnik korelacji wedlug momentu iloczynowego, którego istotno statystyczn potwierdzono za pomoc testu t-Studenta. Zastosowanie tego wspólczynnika jest wlaciwe ze wzgldu na zbadany charakter rozkladu analizowanych zmiennych. Ju warto odchylenia standardowego dla badanych populacji (tab. 2 i 3) wskazuje na ich du zmienno. W analizowanych zbiorach eologliptolitów brano pod uwag wspólzalenoci wybranych podzbiorów: Najbardziej istotny z badanych zwizków to wielko populacji klastów i wielko populacji eologliptolitów. Zaleno ta wydaje si oczywista, ale istnieje caly szereg zmiennych, które j warunkuj. Im wicej glazów znajduje si na powierzchni, tym wicej z nich moe ulec przeobraeniu korazyjnemu, ale zapis tego procesu warunkuj m.in.: ­ ksztalt wyjciowy glazów na powierzchni poddanej dzialaniu wiatru. Im wicej glazów bdzie mialo ostre krawdzie, tym wiksza bdzie szansa powstania graniaków na tej powierzchni; ­ sklad petrograficzny skal podloa i odporno tych skal na wietrzenie warunkuj pojawienie si i zachowanie rzeby eolicznej w okruchu skalnym. Im wicej skal odpornych na wietrzenie znajduje si w podlou, tym wicej glazów nie ulegnie degradacji wskutek procesu wietrzenia, a moe zosta w nich zapisany proces korazji; ­ czas oddzialywania wiatru na powierzchni pokryt odlamkami skalnymi. Im dluszy jest ten okres, tym szansa powstania eologliptolitów z okruchów skalnych jest wiksza; ­ rozklad uziarnienia osadów podloa. Im wicej frakcji drobnopiaszczystej w podlou, tym wiksza moliwo szlifowania wystajcych fragmentów skalnych; ­ liczba wielograców i trójgraców zaley przede wszystkim od ksztaltu pierwotnego okruchów skalnych oraz liczby przemieszcze klastów (obrotów), co umoliwia wystawienie kolejnych cian ­ lic na dzialanie wiatru; BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA ­ wreszcie kierunek i sila wiatrów nad t powierzchni, ich prdko, zmienno kierunków i zdolno transportowa. Material korodujcy to przede wszystkim piasek drobnoziarnisty transportowany w saltacji (Nowaczyk 2002) i trakcji (French 1976) oraz suspensji, na co wskazuj eksperymentalne badania Dietricha (1977a, b) i potwierdzaj badania terenowe Schlytera (1994). Im wicej wiatrów wiejcych z du prdkoci w dlugich okresach, tym szansa zapisu w postaci rzeby eolicznej glazów jest wiksza. Wiatry te musz mie znaczn prdko, by unie material szlifujcy, a jedynie wzgldnie staly kierunek dzialajcych wiatrów pozwala na zapis morfologiczny ich dzialania na okruchy skalne, co wykazuj: Johnsson (1958, 1980), Schlyter (1991, 1995) i Svensson (1983, 1991 1992, 1996) oraz Vandenberghe i wspólpracownicy (1999). Dua zmienno kierunków wiatrów moe spowodowa powstanie jedynie mikrorzeby eolicznej. Wskazano niewtpliwie jedynie na cz zmiennych warunkujcych przebieg i zapis procesu korazji. Nie mona zapomnie równie o procesach morfologicznych, zachodzcych po zakoczeniu korazji, a wplywajcych na moliwo zachowania zapisu morfologicznego tych procesów w postaci eologliptolitów ­ choby procesy glebotwórcze. Jednak fakt pojawiania si pewnych prawidlowoci w zakresie rozkladu badanych populacji w rónowiekowych strefach morfologicznych sklania do ich wyjanienia. Stwierdzenie, bd nie, istnienia korelacji pomidzy badanymi zmiennymi wskazuje na kierunek wypadkowej dzialania tych wszystkich zmiennych, natomiast nie pokazuje i nie wyjania prostych zalenoci. Jednak poznanie i zbadanie tych wszystkich zalenoci jest poza problematyk pracy i nie zawsze moliwe przy obecnym stanie wiedzy. Istotnym problemem, na który zwracal uwag Parysek (1982), jest autokorelacja czasowa i przestrzenna pomidzy badanymi zmiennymi. O ile wród zmiennych natury ekonomicznej zaleno ta jest do prosta do wykrycia i opisu statystycznego, to wród zmiennych natury przyrodniczej nie mona jej wykluczy, ale moliwa jest do okrelenia dopiero po dokladnym rozpoznaniu fizycznej natury badanych procesów. Powstaje zatem problem, czy stosowanie metod statystycznych dla poznania pewnych paleorodowisk jest celowe? Przeledzenie zmiennoci zapisu procesu korazji w rónych strefach morfologicznych moe wskaza, która z analizowanych zmiennych ma charakter dominujcy. Dlatego dokonano obliczenia wspólczynników korelacji w obrbie wydzielonych rónowiekowych stref morfogenetycznych, rozróniajc wród nich obszary akumulacji glacjalnej (gliniaste wysoczyzny morenowe) i fluwioglacjalnej (równiny piaszczysto-wirowe). Przeanalizowano nastpujce zalenoci pomidzy: 1) wielkoci populacji klastów i wielkoci populacji eologliptolitów, 2) wielkoci populacji klastów i graniaków, 3) wielkoci populacji eologliptolitów i graniaków, Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H 4) calkowit wielkoci populacji graniaków i wielograców, gdy te ostatnie, wedlug Dylika (1952), s ksztaltowane w wyniku procesu kongeliflukcji i mog by traktowane jako jeden ze wskaników zloonego, wielofazowego procesu formowania graniaków. Jak wskazywano, jest to pogld dyskusyjny. Obliczone wspólczynniki korelacji przedstawiono za pomoc tabeli 9. Tabela 9. Wartoci wspólczynników korelacji pomidzy rónymi typami glazów w rónowiekowych strefach peryglacjalnych ostatniego zlodowacenia Table 9. Coefficients of correlation among the various type of stone in Last-Glaciation periglacial zones of various ages Strefa Typ podloa Przedpole fazy leszczyskiej Zaplecze fazy leszczyskiej Przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy poznaskiej Przedpole fazy pomorskiej Zaplecze fazy pomorskiej Klasty/ eologliptolity glina 0,74 0,61 0,62 0,53 0,49 0,37 piasek 0,73 0,60 0,58 0,50 0,46 0,31 Klasty/ graniaki glina 0,81 0,76 0,63 0,56 0,42 0,28 piasek 0,77 0,68 0,59 0,51 0,40 0,25 Eologliptolity/ graniaki glina 0,72 0,65 0,63 0,55 0,46 0,31 piasek 0,62 0,50 0,56 0,51 0,43 0,29 Graniaki/ wielograce glina 0,79 0,71 0,76 0,62 0,54 0,15 piasek 0.72 0,67 0,66 0,58 -0,29 -0,13 Z analizy danych zawartych w tabeli 9 wynikaj nastpujce wnioski: 1) Najbardziej istotne korelacje pomidzy wielkoci populacji klastów, eologliptolitów i wielograców s typowe dla strefy przedpola i zaplecza fazy leszczyskiej. 2) Silniejsze zwizki pomidzy tymi populacjami pojawiaj si na powierzchniach gliniastych ni na powierzchniach zbudowanych ze wirów i piasków. Prawdopodobnie wynika to z co najmniej dwóch powodów: a. wikszej iloci frakcji drobnoziarnistej, która decydowala o wydajnoci procesu korazji na powierzchniach gliniastych, jak to wykazano w rozdzialach analitycznych, b. wikszej iloci eksponowanych glazów, które mogly by poddawane temu procesowi, BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA Im dalej przesuwamy si ku pólnocy, tym generalnie warto wspólczynników korelacji maleje, co moe wynika z nastpujcych faktów: ­ krótszego czasu trwania warunków klimatycznych dogodnych dla dzialania procesu korazji, gdy nie stwierdzono w tej strefie wyranego zmniejszenia populacji klastów czy zmiany uziarnienia osadów podloa, ­ wyranie ku pólnocy maleje zwizek pomidzy iloci graniaków i wielograców, wartoci wspólczynników korelacji wyranie zmniejszaj si, a nawet przyjmuj wartoci ujemne, co wiadczy o odwrotnej, a nie wprost proporcjonalnej zalenoci. Wartoci te s jednak niewielkie i nie mona ich interpretowa jako znaczcej korelacji. Wynika to z faktu, e jednograniec jest najbardziej pierwotn form graniaka, a ku pólnocy maleje dlugo okresu trwania warunków peryglacjalnych i nie zdyly si ju wyksztalci inne formy. Prawidlowo ta potwierdza si zarówno na obszarach akumulacji lodowcowej, jak i fluwioglacjalnej, ­ coraz mniejsze zrónicowanie w zakresie obliczonych wspólczynników korelacji na powierzchniach gliniastych i piaszczysto-wirowych, ­ mala warto wspólczynnika korelacji pomidzy wielkoci populacji klastów i graniaków wskazuje na brak korelacji pomidzy badanymi zbiorami. Wynika to z faktu, e kady klast, który znalazl si na powierzchni, aby zosta eologliptolitem musial by poddany jedynie dzialaniu wiatru, natomiast aby zosta przemodelowany do postaci graniaka musial mie równie ksztalt pierwotny sprzyjajcy wypreparowaniu grani, a wic s to zalenoci zloone. Warto kadego ze wspólczynników testowano za pomoc testu t-Studenta. Kadorazowo bylo to prawdopodobiestwo wysoce istotne, a wic mona przyj, e wnioski wynikajce z analizy s wysoce prawdopodobne. Prawie wszystkie z analizowanych wspólczynników wskazuj, e omawiane wspólzalenoci maj charakter zloony, co jest typowym zjawiskiem w przyrodzie i nie do koca opisuj je proste zalenoci statystyczne. Podstawowym celem pracy byla próba wyjanienia, na ile warunki rodowiska i czas trwania warunków peryglacjalnych determinuj zmienno rozmieszczenia i cechy morfologiczne rónych postaci eologliptolitów. Z analizy statystycznej wynika, e czas wystpowania warunków klimatycznych sprzyjajcych dzialaniu procesu korazji jest zmienn najistotniejsz. Zastosowany zestaw metod statystycznych pozwolil na rozwizanie postawionych problemów. Wskazal na dalsze moliwe kierunki bada zakresie korelacji wród zmiennych determinujcych rozwój populacji eologliptolitów. Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H PRZYCZYNY ZRÓNICOWANIA POPULACJI GLAZÓW EOLIZOWANYCH NA RÓNOWIEKOWYCH OBSZARACH PERYGLACJALNYCH Zmienno populacji graniaków w przekroju poludnikowym Analiza zmiennoci populacji eologliptolitów i graniaków na wysoczyznach morenowych i sandrach rónego wieku w zasigu ostatniego zlodowacenia pozwolila rozwiza problem, na ile czas warunków peryglacjalnych decyduje o liczebnoci populacji tych glazów (tab. 10). Tabela 10. Czstotliwo wystpowania eologliptolitów w przekroju poludnikowym Table 10. Longitudinal frequency of occurence of wind-polished stones Powierzchnie morenowe eologliptolity Przedpole fazy leszczyskiej Zaplecze fazy leszczyskiej Przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy poznaskiej Przedpole fazy pomorskiej Zaplecze fazy pomorskiej 52,3 44,5 40,0 32,3 18,5 2,2 graniaki [%] 46,1 36,2 26,1 24,5 12,1 0,8 56,6 39,7 35,1 28,8 14,9 1,6 33,7 29,8 23,1 20,2 8,9 0,0 Powierzchnie sandrowe eologliptolity graniaki Z przedstawionego zestawienia wynika, e wskanik wystpowania glazów eolizowanych na polu testowym w ujciu procentowym jest równie istotn miar ukazujc zrónicowanie regionalne tego zjawiska. Oczywicie jest to warto rednia i im bardziej badane zmienne s zrónicowane, tym jest to warto bardziej zafalszowana, ale generalna prawidlowo pojawia si i w tym prostym zestawieniu. Mona wic stwierdzi, e jest to dodatkowe potwierdzenie zaobserwowanej prawidlowoci. Potwierdzone statystycznie zrónicowanie czstotliwoci wystpowania eologliptolitów i graniaków na powierzchniach zarówno gliniastych, jak i piaszczysto-wirowych oraz terasach w pradolinach wskazuje, e proces korazji dzialal na wszystkich powierzchniach eksponowanych na wiatr, niezalenie od ich genezy. Wród rozwaanych wskaników pojawil si równie wskanik ,,wentyfikacji", wyraajcy si ilorazem procentowej wielkoci populacji graniaków i eologliptolitów dla badanych populacji (tab. 4). Iloraz ten wykazuje generaln tendencj wzrostu w kierunku poludniowym, ale nie jest to prawidlowo, gdy w strefie fazy pomorskiej ulega ona zaklóceniu. Wynika to prawdopodobnie z faktu powszechnej dostpnoci wieej peryglacjalnej ostrokrawdzistej BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA zwietrzeliny w tej strefie, która potencjalnie, mimo zmniejszonych populacji, ulegala eolicznemu przeksztalceniu do postaci graniaków. Przyjmujc, e eologliptolity s pierwotn form graniaka, cho nie kady eologliptolit ulega przeksztalceniu w graniak i jest to zaloenie uproszczone, mona zauway, e wypadkowa procesów ksztaltujcych glazy graniaste zmienia si strefowo. Optymalne warunki dla powstania form graniastych wystpowaly na przedpolu fazy leszczyskiej ostatniego zlodowacenia, co wynikalo zarówno z dlugiego okresu oddzialywania klimatu peryglacjalnego, jak i warunków panujcych w tej strefie, okrelanych przez Kozarskiego (1995) jako pustynia arktyczna. Zaloone uproszczenie polega na tym, e kady klast, niezalenie od swojego ksztaltu pierwotnego, moe sta si graniakiem. Jest ono prawdziwe jedynie czciowo, gdy prawdopodobnie jedynie klast o pierwotnych ksztaltach ostrokrawdzistych moe sta si graniakiem. Nie udalo si dotychczas udowodni, e zmiana poloenia glazu w stosunku do dominujcego kierunku wiatru zawsze prowadzi do wyksztalcenia kolejnej grani, cho Sharp (1964) i Laity (1987) wskazuj na tak moliwo. W ksztaltowaniu wielograców istotn rol zapewne odgrywa wielofazowo cykli korazyjnych. Zrónicowanie przestrzenne skladu petrograficznego graniaków W pracy Antczak-Górki (2005) przedstawiono prosty podzial petrograficzny skal, w których znajdowano graniaki na obszarach testowych Wielkopolski. Analiza tej cechy wykazala, e przede wszystkim odporno skal na wietrzenie decyduje o uksztaltowaniu i zachowaniu cech graniaków, a sklad mineralny oraz tekstura tych skal decyduj o mikrorzebie i kierunku rozwoju pojedynczych okazów. Zmienno petrograficzn graniaków w badanych strefach morfologicznych przedstawia za pomoc tabeli 11. Zestawienie to ukazuje, e nie ma znaczcego zrónicowania pomidzy kolejnymi strefami w zakresie petrografii. Oznacza to, e nie tyle zrónicowanie petrograficzne glin i osadów fluwioglacjalnych w poszczególnych strefach morfologicznych decyduje o liczebnoci tych populacji, ile liczebno populacji rozkruszonych skal w rodowisku glacjalnym oraz ich podatno na dzialanie korazji i odporno na wietrzenie. We wszystkich analizowanych strefach dominuj graniaki wyksztalcone w porfirach i piaskowcach, co jest zgodne z dotychczas publikowanymi spostrzeeniami Nitza (1965) i Kubi (1978) z obszaru Niu Europejskiego. Równie w opracowanich Karlova (1966) oraz Schlytera (1991, 1992, 1995) stwierdzono dominacj tych typów skal wród graniaków, lecz na obszarach Skanii znacznie wiksze iloci graniaków pojawiaj si wród kwarcytów, co wynika z lokalnego skladu petrograficznego skal podloa. Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H Tabela 11. Zmienno petrograficzna graniaków peryglacjalnych w Polsce Zachodniej Table 11. Petrographic variability of ventifacts in Western Poland Rodzaj skaly Porfiry Piaskowce Kwarcyty Granity Gnejsy Diabazy Granitognejsy Lidyty Dioryty Wapienie Faza leszczyska 31,2 33,9 8,4 7,3 6,0 2,9 4,3 2,1 3,6 1,3 poznaska 34,3 27,8 15,2 6,9 4,9 3,2 3,6 1,2 2,9 0,0 pomorska 32,9 28,9 16,0 6,1 4,2 3,7 2,3 0,0 5,2 0,7 WNIOSKI Przedstawiona analiza zmiennoci ilociowej i przestrzennej rozmieszczenia populacji glazów eolizowanych w zachodniej Polsce obejmowala obszar objty zlodowaceniem warty (Kotlina Szczercowska, Wysoczyzna Kaliska, Wysoczyzna Turecka) oraz kolejne strefy przedpola i zaplecza faz leszczyskiej, poznaskiej i pomorskiej a po subfaz wolisk ostatniego zlodowacenia. Glazy rzebione przez wiatr najstarszej z analizowanych stref stanowi ponad 60% calej populacji klastów, a graniaki ponad 50%. Znaczna (ok. 40%) cz zbioru graniaków to wielograce. Tak liczna populacja eologliptolitów moe by rezultatem jednej lub kilku faz procesów korazyjnych. Mona zaloy, e oprócz eolizacji zwizanej z faz deglacjacji stadialu warty zlodowacenia rodkowopolskiego glazy wystpujce w tej strefie mogly by eolizowane we wczeniejszych fazach zlodowacenia rodkowopolskiego (przy zaloeniu redepozycji eologliptolitów), jak równie w póniejszych cyklach przeobraenia w warunkach pustyni arktycznej. Kamienie eolizowane, w tym graniaki, wystpujce na poludnie od strefy maksimum ostatniego zlodowacenia wystpuj w wikszych populacjach zarówno na powierzchni, jak i w fosylnych horyzontach deflacyjnych oraz wykazuj cechy wikszej dojrzaloci ni na pólnoc od tej strefy. Glazy te wystpuj powszechnie zarówno na powierzchniach akumulacji glacjalnej, jak i fluwioglacjalnej oraz w obrbie teras w pradolinach, co jest dowodem na klimatyczne, a nie litologiczne uwarunkowanie ich powstawania. Niezalenie od typu litologicznego powierzchni, jeeli wystpowala na niej frakcja kamienista, byla ona eolizowana, a zapis tego procesu moe by zrónicowany. BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA Oprócz czasu trwania warunków peryglacjalnych o liczebnoci populacji glazów eolizowanych decyduje przede wszystkim typ genetyczny podloa. Nie mona porównywa populacji tych glazów, nie znajc genezy powierzchni, na której je zidentyfikowano. Na powierzchniach akumulacji glacjalnej (glinach i glinach z pokryw piasków ablacyjnych) wystpuj wiksze o kilka do kilkunastu procent populacje eologliptolitów, w tym równie graniaków. Wynika to z wikszej liczby glazów na tych powierzchniach i to glazów o ksztaltach ostrokrawdzistych, co jest rezultatem charakteru transportu glacjalnego (Boulton 1978) oraz dostpnoci drobnopiaszczystej frakcji koradujcej. Na powierzchniach akumulacji fluwioglacjalnej populacje glazów eolizowanych s mniejsze, a formy graniaków s mniej skomplikowane ­ glównie jednograce z jedn lub dwoma oszlifowanymi cianami. Nie mona si zgodzi ze skrajnym pogldem Nitza (1965), e graniaki na sandrach pojawiaj si jedynie jako glazy redeponowane, bo znane s ich liczne stanowiska na takich powierzchnich (Hobbs 1931; Jewtuchowicz 1955; Stankowski 1963; Lindsay 1973; Kubi 1978; Krüger 1994 i in.). Cz z glazów wystpujcych w osadach fluwioglacjalnych moe pochodzi z procesu redepozycji, czego dowodem s eologliptolity rozproszone w piaskach i wirach Midzyrzecza Warciasko-Noteckiego. Potwierdzeniem tego wniosku jest obecno w tych osadach graniaków dwustronnych, co wedlug Dylika (1952), Sharpa (1964, 1980) i Laity (1987) jest dowodem na zmian pierwotnej pozycji graniaków. Moe to by redepozycja zarówno w obrbie rodowiska fluwioglacjalnego, jak i redepozycja zwizana z wtórnym transportem, na przyklad frakcja kamienista uksztaltowana w rodowisku glacjalnym moe znale si wród osadów fluwioglacjalnych. Kolejn istotn zmienn warunkujc liczebno populacji glazów eolizowanych jest morfologia terenu. Nie mona jednak przyj sugestii Dylika (1952), e powstanie zloonych form graniaków zwizane jest jedynie z procesem kongeliflukcji i ten proces decyduje o liczebnoci populacji graniaków w obrbie rónych czci stoku. Podstawowe znaczenie, jak wykazano w cytowanym artykule, ma równie litologia powierzchi stokowych. Badania Kubi (1978) i Antczak-Górki (2005) roku wykazaly, e ekspozycja stoku nie ma istotnego wplywu na liczebno populacji glazów eolizowanych, co moe sugerowa ksztaltowanie tych glazów w wielu fazach, w których kierunek wiatru ulegal zmianie. Problem ten wymaga dalszych studiów. W kadej z analizowanych stref zaobserwowano rónic wielkoci populacji glazów eolizowanych pomidzy stref przedpola i zaplecza. Najwiksze zmiany, potwierdzone statystycznie, wystpuj midzy przedpolem i zapleczem fazy leszczyskiej oraz fazy pomorskiej (tab. 10). Prawdopodobnie wynika to z niewielkiego czasowego dystansu pomidzy faz leszczysk i poznask. W strefie przedpola i zaplecza fazy poznaskiej populacja glazów eolizowanych ulega zmniejszeniu i pojawia si coraz wicej prostych form graniaków (jednograców). Zrónicowanie pomidzy wielkoci populacji rónych typów Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H eologliptolitów w strefie przedpola fazy leszczyskiej i poznaskiej zostalo równie potwierdzone statystycznie. Zarówno na przedpolu, jak i zapleczu fazy leszczyskiej populacje glazów eolizowanych s znaczne (ok. 60%), natomiast w kierunku pólnocnym, szczególnie w strefie pomidzy faz poznask i pomorsk, obserwuje si ich gwaltowny zanik. Jest to potwierdzenie tezy o paleogeograficznej wymowie populacji graniaków. Ilo eologliptolitów i graniaków na polach testowych maleje ku pólnocy (ryc. 2), zarówno na powierzchniach akumulacji glacjalnej, jak i fluwioglacjalnej. Jest to jednoczenie funkcja czasu, gdy obszary póniejszej deglacjacji krócej podlegaly dzialalnoci procesów eolicznych, jak i zmiany warunków klimatycznych rodowiska, które od pustyni arktycznej przeobraaly si w warunki tundry trawiasto-krzewiastej w czasie górnego plenivistulianu Ryc. 1. Zmienno populacji glazów eolizowanych (w procentach) w strefach przedpola i zaplecza kolejnych faz ostatniego zlodowacenia (wiek faz wg Kozarskiego, 1995) Fig. 1. Variability of the population of ventifacts and wind-polished stones in succesive zones of the last glaciation (the age of the baltic glaciation phases, after Kozarski, 1995) BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA Ryc. 2. Zmienno populacji glazów eolizowanych w kolejnych strefach przedpola i zaplecza ostatniego zlodowacenia i w pradolinach (wiek faz za Kozarskim, 1995) Fig. 2. Variability of the population of wind-polished stones in the succesive foreland and hinterland zones of the last glaciation and in pradolinas (age of zones after Kozarski, 1995) Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H i tundry parkowej w pocztkach pónego vistulianu ­ w drugiej polowie najstarszego dryasu, böllingu i w starszym dryasie (Kozarski 1995). Taki obraz zmiennoci szaty rolinnej w pónym glacjale dla pólnocno-zachodnej Polski przedstawil w swoich opracowaniach Tobolski (1966) oraz Wasylikowa (1964) dla Polski rodkowej. Intensywno procesów deflacji i korazji byla hamowana przez gstniejc szat rolinn, co stwierdzili Greeley i Iverson (1985), Kozarski (1995) oraz wielu innych. Na pólnoc od strefy zasigu fazy pomorskiej eologliptolity wystpuj jedynie jako pojedyncze okazy, a nie w postaci skupisk, podobnie jak na terenie Niemiec (Nitz 1965; Krausse 1966). Jest to wzmocnienie wniosku o zasadniczej roli funkcji czasu w eolizowaniu klastów. Graniaki s zjawiskiem typowym dla klimatu suchego, a na terenie Europy specyficznej odmiany tego klimatu ­ klimatu peryglacjalnego. Mog one, ze strukturami szczelin mrozowych z pierwotnym wypelnieniem mineralnym, by dowodem na znaczn sucho klimatu górnego plenivistulianu, który nie sprzyjal rozwojowi szaty rolinnej i stwarzal dogodne warunki dla intensywnego dzialania korazji i innych procesów eolicznych. Graniaki mog wic by uznawane za wany wskanik paleorodowiskowy. Wikszo datowa piasków pokrywowych zalegajcych na fosylnych horyzontach kamienistych z graniakami (Meyer 1986; Jörgenssen 1988) wskazuje, e powstaly one w okresie górnego plenivistulianu oraz pónego vistulianu. Proces formowania graniaków zachodzil jeszcze w klimacie pólsuchym pónego vistulianu, gdy najmlodsze graniaki pochodz ze starszego dryasu (Kozarski, Nowaczyk 1991). Pierwsza faza deglacjacji ostatniego zlodowacenia cechowala si klimatem bardzo zimnym i suchym, czego dowodem s liczne struktury wieloboków szczelin mrozowych oraz due populacje graniaków wystpujce równie w tych samych seriach sedymentacyjnych, co wykazano w stanowisku Radomierz (Antczak-Górka 1998). Graniaki wchodz w sklad osadów wypelniajcych kliny zmarzlinowe z pierwotnym wypelnieniem mineralnym ­ potwierdza to wniosek o ich klimatycznej wymowie. LITERATURA Antczak B., 1986: Transformacja ukladu koryta i zanik bifurkacji Warty w Pradolinie Warszawsko-Berliskiej i poludniowej czci przelomu poznaskiego podczas pónego vistulianu. Wyd. Nauk. UAM, Pozna. Antczak-Górka B., 1998: Climatic conditions of the last ice-sheet decay in the light of corrasion processes studies in southern Wielkopolska. [W:] W. Schirmer (red.), Dunes and fossil soils, 55­61. Antczak-Górka B., 1999: Wind-polished stones within the maximum limit of the vistulian ice-sheet in southern Great Poland Lowland, Biul. Perygl., 38, 63­72. Antczak-Górka B., 2005: Glazy rzebione przez wiatr jako wskaniki rónowiekowych stref peryglacjalnych ostatniego zlodowacenia w Polsce Zachodniej, Wyd. Nauk. UAM, Pozna. BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA Boulton G.S., Paul M.A., 1976: The influence of genetic processes on the geotechnical properties of glacial tills, QJ. Engng. Geol., Vol. 9, 159­194. Christianssen H.H., Svensson H., 1998: Wind-polished boulders as indicators of Late Weichselian wind regime in Denmark in relation to neighbouring areas, Permafrost and Periglacial Processes, Vol. 9, 1­21. Christianssen H.H., Svensson H., 1999: Windpolish evidence: An important Direct Indicator of Geomorphologically Active paleo- winds, Permafrost and Periglacial Processes, Vol. 10, No. 2, 203­205. Dietrich R.U., 1977a: Impact abrasion of harder by softer materials. Journ. of Geol., Vol. 85, 242­246. Dietrich R.U., 1977b: Wind erosion by snow, Journ. of Glaciology, Vol. 18, 148­149. Dylik J., 1952: Glazy rzebione przez wiatr i utwory podobne do lessu w rodkowej Polsce, Biul. Inst. Geol., 67, 231­332. Dylikowa A., 1967: Wydmy rodkowopolskie i ich znaczenie dla stratygrafii schylkowego plejstocenu. [W:] R. Galon, J. Dylik (red.), Czwartorzd Polski, PWN, Warszawa, 353­371. French H.M., 1976: The Periglacial Environment, Longman, London and New York, 1­309. Gregory S., 1976: Metody statystyki w geografii, PWN, Warszawa. Hobbs W., 1931: Loess, pebble bands and boulder from glacial outwash of the Greenland continental glacier, Journ. of Geol., Vol. 39. Isarin R.F.B., Renssen H., Koster E.A., 1997: Surface wind climate during Younger Dryas in Europe as inferred from aeolian records and model simulations, Paleogeography, Paleoclimatology, Paleoecology, Vol. 134, 127­148. Jewtuchowicz S., 1955: Struktura sandru, Act. Geogr. Univ. Lodz., Vol. 5, 30­42. Johnsson G., 1958: Periglacial wind and frost erosion at Klagerup S.W. Scania, Geografiska Annalers, Vol. 40(3­4), 232­243. Johnsson G., 1980: Periglacial wind and frost erosion at Klagerup, SW Scania, Geogr. Annal., Vol. 40, 232­243. Jrgenssen M., 1988: TL dated Weichselian deflation surfaces from Northern Jutland, Denmark Norsk Geogr. Tiolsskrift, Vol. 42, 225­229. Karlov N.N., 1966: A new classification of eologlyptopiths, Biul. Peryglacjalny, 19, 221­230. Kozarski S., 1990: Pleni- and late Vistulian aeolian phenomena In Poland: New occurences, paleoenvironmental and stratigraphical interpretation, Act. Geogr. Debrecina, Vol. 26/27, 31­45. Kozarski S., 1995: Deglacjacja pólnocno-zachodniej Polski: warunki rodowiska i transformacja geosystemu, Dok. Geogr. IG PAN, nr 1, 1­82. Kozarski S., Nowaczyk B., 1991: Lithofacies variation and chronostratigraphy of Late Vistulian and Holocene aeolian phenomena in northwestern Poland. Zietschr. für Geomorph., Suppl., bd. 90, 107­122. Krüger J., 1994: Glacial processes, sediments., Landforms and stratigraphy in the terminus region of Myrdalsjökul, Iceland, Fol. Geogr. Donica, Vol. 21. Kubi W., 1978: Próba wykorzystania graniaków jako prawdopodobnego wyznacznika pólnocnego zasigu strefy peryglacjalnej w pelni Würmu midzy Turkiem a Koninem, Bad. Fizjogr. nad Polsk Zach., t. 31, Geogr. Fiz., 103­126. Laity J.E., 1987: Topographic effects on ventifact development, Mojave. Desert. California, Physical Geogr., Vol. 8, No. 2, 113­132. Lindsay J.F., 1973: Venifacts evolution in Wright Valley, Antarctica, Geol. Soc. of America Bull., Vol. 84, 1791­1797. Meyer H.-H., 1989: Paläowind Indikatoren ­ Möglichkeiten, Grenzen und Probleme ihrer Auvendung am beispiel des Weichsel ­ Hohglazials in Europa, Mitteilnugen aus dem Geologischen Institut der Universitat Hannowver, 1­61. Nitz B., 1965: Windgeschliffene Geschiebe und Steinsohlen zwischen Fläming und Pommerscher Eisrandlage, Geol., Vol. 14, Heft 5/6, 686­698. Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H Norcliffe G.B., 1986: Statystyka dla geografów, PWN, Warszawa. Nowaczyk B., 1976: Geneza i rozwój wydm ródldowych w zachodniej czci Pradoliny Warszawsko-Berliskiej w wietle bada struktury, uziarnienia i stratygrafii budujcych je osadów, Pr. Kom. Geogr.-Geol. PTPN, nr 16, 1­108. Nowaczyk B., 1986: Wiek wydm, ich cechy granulometryczne i strukturalne a schemat cyrkulacji atmosferycznej w Polsce w pónym vistulianie i holocenie, Wyd. Nauk. UAM, Pozna, 1­245. Nowaczyk B., 2002: Litologiczny i morfologiczny zapis dzialalnoci wiatru w Polsce w ostatnich 30 tysicach lat, Czas. Geogr., nr 73(4), 275­331. Rotnicki K., 1970: Glówne problemy wydm ródldowych w Polsce w wietle bada wydmy w Wglewicach, Pr. Kom. Geogr.-Geol. PTPN, Vol. 11(2), 1­14. Schlyter P., 1991: Recent periglacial wind action in Scania and adjacent areas of S. Sweden, Zeitschr. für Geomorph. N.F. Suppl. ­ Band 90, 143­153. Schlyter P., 1992: Large sorted stone polygons and ventifact distribution in the Syrkadel Area, Scania, S. Sweden, Geogr. Annal., Ser. A, Vol. 74, 219­226. Schlyter P., 1995: Ventifacts as paleo- wind indicator in southern Scandinavia, Permofrost and Periglacial Processes, Vol. 6, 207­219. Sharp R.P., 1964: Wind-driven sand in Coachello Valley, California, Geol. Soc. of America Bull., Vol. 75, 785­804. Sharp R.P., 1980: Wind-driven sand in Caachello Valley, California. Further data, Geol. Soc. of America Bull., Vol. 91, 724­730. Svensson H., 1991: Windabrasion i fast berg under högsta kustlinjen i södra Holland [Enp: Wind abrasion in solid rocks below the highest Late Weichselian shoreline in Southern Holland, the Swedish west coast.], Svensk. Geogr. Arsbok Vol. 67, 157­167. Svensson H., 1992: Wind-blasted erratics in Southern Sweden. [W:] K. Billwitz, F. Jäger, W. Janke (red.), Jungquastäre Landschaftsträume, Springer, Berlin, 105­109. Svensson H., 1993: Hunnsberget, a hill in southwestern Sweden with well presented wind-cutting on eratics, Swensk Geogr. Ärsbok, Vol. 69, 107­114. Svensson H., 1996: Wind from the past revealed on stones, Forsknig og Framsteg, Vol. 3, 18­19. Tobolski K., 1966: Pónoglacjalna i holoceska historia rolinnoci na obszarze wydmowym w dolinie rodkowej Prosny, PTPN, Pr. Kom. Biol. Vol. 32, z. 1, 1­69. Vandenberghe J., Huissteden J., 1988: Fluvio-aeolian interactions in a region of continuos permafrost. [W:] Permafrost V-th International Conference, Vol. 1 Ed. Kaare Seuneset, Norway, Tapir Publishers, 876­881. Wasylikowa K., 1964: Rolinno i klimat pónego glacjalu w rodkowej Polsce na podstawie bada w Witowie kolo Lczycy, Biul. Perygl., nr 13, 261­376. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Badania Fizjograficzne nad Polska Zachodnia de Gruyter

Zróżnicowanie populacji głazów eolizowanych w różnowiekowych strefach peryglacjalnych Polski Zachodniej

Download PDF
21 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/zr-nicowanie-populacji-g-az-w-eolizowanych-w-r-nowiekowych-strefach-72Tx0Jqh8r
Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2010 by the
ISSN
2081-6014
DOI
10.2478/v10116-010-0001-5
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

The article presents the results of statistical analysis performed on various populations of wind-polished boulders in the lowland part of Western Poland. The populations were studied in three zones connected with stages of retreat of the Last Glaciation, both in the foreland and hinterland of each of the zones, to accommodate differences in climatic conditions and genetic types of substratum. Those factors influenced the original population of stones that could then be transformed by the wind. It was found that wind-polished boulders were a common occurrence in the study area, whether lying on the surface or as stone horizons underlying aeolian cover sands. Spatial differences among those populations are due to variations of climatic conditions accompanying the successive stages of retreat of the last inland ice. Keywords: Western Poland, periglacial zones, eolized boulders WPROWADZENIE Glazy rzebione przez wiatr zostaly uksztaltowane w warunkach klimatu suchego i zimnego okrelanego przez Kozarskiego (1995) jako pustynia arktyczna. Warunki takie s typowe dla okresu deglacjacji, która na badanym obszarze odbywala si w trzech fazach (leszczyskiej, poznaskiej i pomorskiej). Dlatego mona mówi o trzech rónowiekowych strefach peryglacjalnych. Dystans czasowy pomidzy tymi strefami jest róny, gdy rónica pomidzy faz leszczysk i poznask to tylko 1200 lat, natomiast pomidzy faz poznask i pomorsk ­ 2600 lat (Kozarski 1995; Rotnicki, Borówka 1991, 1994). Równie inne s relacje przestrzenne midzy tymi fazami, gdy odleglo pomidzy morenami czolowymi fazy leszczyskiej i poznaskiej jest mniejsza ni midzy tymi morenami fazy poznaskiej i pomorskiej. Naley wic przypuszcza, e zarówno czynnik czasowy, jak i przestrzenny znalazl odbicie w intensywnoci procesów typowych dla strefy peryglacjalnej. Chcc dokona oszacowania tej zmiennoci, zastosowano zestaw prostych metod statystycznych. BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA ZMIENNO POPULACJI GLAZÓW EOLIZOWANYCH W UKLADZIE POLUDNIKOWYM W POLSCE ZACHODNIEJ Jako zbiór próbek losowych potraktowano procentowy udzial rónych typów glazów eolizowanych na polach testowych. Wedlug Gergory'ego (1976) i Norcliffe'a (1986) zwizek, jaki uzyskujemy pomidzy parametrami z próbki (w tym przypadku pola testowego) zaley od wielkoci próbki i metody jej otrzymywania. Dla oceny wiarygodnoci otrzymanych parametrów z próbek obliczono dla nich bld standardowy, zakladajc, e rednia z próbek ley w granicach trzech odchyle standardowych z prawdopodobiestwem 99,7%. Opierajc si na tej wartoci i wartoci najlepszej oceny odchylenia standardowego, obliczono jaka powinna by minimalna wielko próbki, aby spelniala ona zaloenia o prawdopodobiestwie prawdziwej redniej. Wyniki tego oszacowania dla kolejnych badanych stref morfologicznych przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Szacowana wielko próbek minimalnych Table 1. Estimated minimum size of samples Obszar bada Przedpole fazy leszczyskiej Zaplecze fazy leszczyskiej Przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy poznaskiej Przedpole fazy pomorskiej Zaplecze fazy pomorskiej Wielko próbki minimalnej wysoczyzny morenowe 77 ± 6 72 ± 5 76 ± 10 85 ± 8 79 ± 6 77 ± 8 sandry 76 ± 7 69 ± 7 83 ± 11 82 ±9 82 ± 8 80 ± 9 Do dalszych opracowa statystycznych stosowano jedynie te próbki, których wielko znalazla si w granicach oszacowanych na podstawie przedstawionego materialu terenowego. Najmniejsze wartoci oszacowanych próbek minimalnych w najstarszej z badanych stref morfologicznych wynikaj z faktu, i w strefie tej populacje graniaków s najbardziej liczne i najslabiej zrónicowane w obrbie badanych stanowisk. Dane dotyczce czstotliwoci wystpowania graniaków i eologliptolitów przedstawiono w procentach jako udzial badanych zbiorów w calkowitej populacji klastów. Natomiast dane dotyczce typów graniaków informuj o procentowym udziale danego typu graniaków w calym ich zbiorze, a nie odnosz si do calej populacji glazów z pola testowego. Pola testowe, na których nie stwierdzono wystpowania glazów eolizowanych, otrzymaly warto zerow. W ten sam sposób przeliczano udzial poszczególnych frakcji graniaków. Na podstawie tych danych dokonywano dalszych opracowa statystycznych, oczywicie poza Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H wartociami wspólczynników korelacji, gdzie naley operowa danymi oryginalnymi. Wedlug Gergory'ego (1986) nie budzi zastrzee zastosowanie takich danych do analizy statystycznej w zakresie zmiennoci populacji, a za jej najprostszy miernik uznaje on odchylenie standardowe. Dlatego w pierwszej fazie zastosowano ten miernik. Jak stwierdzono, najprostsz miar zmiennoci populacji jest odchylenie standardowe, gdy informuje ono o rónicy pomidzy wielkociami rzeczywistymi badanych zmiennych i wartoci redni. Dla wszystkich analizowanych stref obliczono redni wielko tego wspólczynnika i w ten sposób uzyskano obraz zmiennoci rónowiekowych populacji graniaków (tab. 2). Tabela 2. Odchylenie standardowe dla rónowiekowych populacji glazów eolizowanych Table 2. Standard deviation for populations of wind-polished stones of various ages Liczba pól testowych 173 153 149 151 99 89 Odchylenie standardowe wysoczyzny morenowe 1,91 1,71 2,29 3,02 2,94 2,08 sandry 3,60 3,01 4,12 3,96 3,70 2,88 Strefa morfologiczna Przedpole fazy leszczyskiej Zaplecze fazy leszczyskiej Przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy poznaskiej Przedpole fazy pomorskiej Zaplecze fazy pomorskiej Z zestawienia wynika, e wikszym zrónicowaniem cechuj si populacje graniaków na powierzchniach akumulacji fluwioglacjalnej we wszystkich badanych strefach morfologicznych. Najmniej zrónicowane s populacje graniaków fazy leszczyskiej, co wynika z dlugotrwalego zaawansowanego modelowania eolicznego tych glazów. Najwiksze wartoci wskanik ten osiga dla zaplecza fazy poznaskiej i pomorskiej, co wiadczy o duym zrónicowaniu badanych populacji, szczególnie na powierzchniach sandrowych. Mniejsze wartoci odchylenia standardowego dla strefy przedpola i zaplecza fazy pomorskiej wynikaj z faktu, e dominuj w nich pola testowe, na których odnotowano niewielkie populacje eologliptolitów oraz pola testowe, na których brak takich glazów. Nie udalo si stwierdzi wyranej poludnikowej zmiennoci tego wskanika dla wszystkich analizowanych stref, chocia generalnie istnieje tendencja do jego wzrostu w kierunku pólnocnym, w wic wikszego zrónicowania badanych populacji w tym kierunku. Analogicznych porówna dokonano dla eoligliptolitów wystpujcych na BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA poziomach terasowych w pradolinach funkcjonujcych podczas kolejnych faz ostatniego zlodowacenia (tab. 3). Tabela 3. Zmienno populacji eologliptolitów na poziomach terasowych w pradolinach Table 3. Standard deviations for populations of wind-polished stones on pradolina terraces Pradolina Baryczy Warszawsko-Berliska Torusko-Eberswaldzka Odchylenie standardowe eologliptolity 2,73 3,80 4,01 graniaki 2,25 3,55 3,93 Z porównania przedstawionego w tabeli 3 wynika, e zmienno populacji zarówno kamieni eolizowanych, jak i graniaków jest znaczna. Najbardziej zwarte, o najmniejszej zmiennoci, s populacje z najstarszego obszaru pradolinnego, a wic Pradoliny Baryczy, a im bardziej na pólnoc zlokalizowane byly stanowiska badawcze w pradolinach, tym zmienno badanych populacji byla wiksza. Takiej prawidlowoci nie udalo si stwierdzi, analizujc glazy eolizowane wystpujce na powierzchniach akumulacji glacjalnej i fluwioglacjalnej, co by moe wynika z uytkowania pól przez czlowieka. Istotnym okazalo si równie obliczenie redniej liczby klastów eolizowanych wystpujcych na jednym metrze kwadratowym pola testowego. Na pocztkowym etapie opracowania zrezygnowano z tego prostego wskanika, gdy prowadzilby on do pojawiania si wartoci ulamkowych, jak wszystkie wartoci bylby inny ni warto rzeczywista. Na kocowym etapie opracowania zastosowano równie t miar zmiennoci, a wskanik uzyskany w ten sposób nazwano wskanikiem wentyfikacji. Poniewa w literaturze jako wentyfikacj okrela si proces formowania graniaków, obliczono jedynie redni czstotliwo pojawiania si graniaków w kolejnych strefach morfologicznych ostatniego zlodowacenia. Zmienno tego wskanika w ukladzie poludnikowym przedstawiono za pomoc tabeli 4. Ten wskanik okazal si równie czulym na zmienno poludnikow czstotliwoci wystpowania eologliptolitów. Tak jak w analizowanych wartociach procentowych, tak i w tych wartociach potwierdzila si prawidlowo, e wicej glazów eolizowanych pojawia si na powierzchniach wysoczyzn morenowych ni na powierzchniach sandrowych w obrbie tej samej strefy. Oczywiste jest, e sandry s formami mlodszymi ni lece w tym samym pasie równolenikowym wysoczyzny dennomorenowe, ale procesy korazyjne wystpowaly na obu powierzchniach równoczenie. Naley równie przyj, e procesy eolizacji na obszarze moreny dennej mogly rozpocz si wczeniej ni na sandrach lecych w ich ssiedztwie, ale nie mona okreli dystansu czasowego jaki róni te dwa okresy. Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H Tabela 4. Zmienno wskanika wentyfikacji w ukladzie poludnikowym Table 4. Longitudinal variability of ventifaction index Strefa Przedpole fazy leszczyskiej Zaplecze fazy leszczyskiej Przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy poznaskiej Przedpole fazy pomorskiej Zaplecze fazy pomorskiej Wysoczyzny 37,9 36,1 35,1 23,1 12,1 0,8 Sandry 35,7 31,5 28,8 20,2 8,9 0,02 Jednak ten prosty wskanik te jest zaleny od wielkoci populacji wyjciowej, a wic populacji klastów, co jest istotne w dokonywaniu porówna na przyklad wysoczyzn morenowych i sandrów, na których wystpuj róne iloci glazów. TESTY ISTOTNOCI ZRÓNICOWANIA Zrónicowanie wewntrzstrefowe Test F-Snedecora zastosowano w celu wykazania zrónicowania midzy badanymi strefami morfologicznymi w zakresie zmiennoci populacji glazów eolizowanych. Jest to powszechnie stosowany test w badaniach przyrodniczych, a analizowane zbiory spelniaj wszystkie zakladane dla jego zastosowania warunki odnoszce si do niezalenoci obserwacji, takich samych wartoci wariancji i rozkladu normalnego lub quasi-normalnego badanych zmiennych. Uyteczno tego testu stwierdzono w badaniach zrónicowania kierunków odplywu w Pradolinie Warszawsko-Berliskiej (Antczak 1986). Procedura matematyczna jest ogólnie znana i dostpna w wikszoci podrczników do statystyki, dlatego tu przedstawiona zostanie w duym skrócie. Jako zbiór próbek losowych potraktowano procentowy udzial graniaków na poszczególnych polach testowych. Nastpnie testuje si kolejne hipotezy, które naley zweryfikowa, dokonujc oceny wariancji warunków midzypróbkowych i wewntrzpróbkowych w celu stwierdzenia, czy te oceny wariancji s na tyle podobne, e rónice zachodzce midzy próbkami odzwierciedlaj rónice zachodzce wewntrz próbek. Przy dokonywaniu takiego porównania przyjmuje si hipotez ,,zerow", e nie ma adnej istotnej rónicy pomidzy badanymi próbkami, to znaczy e obie oceny wariancji nie s w sposób istotny róne. Z kolei po obliczeniu statystyki F-Snedecora, która jest ilorazem wikszej BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA oceny wariancji i mniejszej oceny wariancji z tablic procentowego rozkladu F-Snedecora, odczytujemy procentowe prawdopodobiestwo, e rónica midzy próbkami nie jest wynikiem przypadkowego grupowania, a jakiej istotnej rónicy pomidzy badanymi zbiorami. Zweryfikowano hipotez, i wystpuje istotna rónica pomidzy polami testowymi poloonymi w obrbie rónorodnych genetycznie powierzchni, ale w tej samej strefie morfologicznej. W tym celu wybrano losowo po 20 pól poloonych na obszarach akumulacji glacjalnej i obszarach akumulacji fluwioglacjalnej w kadej ze stref i zastosowano dla nich test Snedecora. Wedlug Gregory'ego (1976), liczba 20 pól jest wystarczajca do dokonania takiego porównania. Analizowano liczebno populacji graniaków na kadym z pól testowych w strefach przedpola i zaplecza kolejnych faz ostatniego zlodowacenia i oceniano warto zrónicowania wewntrzstrefowego tych populacji. Wyniki tej oceny przedstawiono w tabeli 5. Tabela 5. Zrónicowanie wewntrzstrefowe populacji graniaków Table 5. Intra-zonal differences in ventifact population Strefa morfologiczna Poziom istotnoci Przedpole fazy leszczyskiej 0,19 Zaplecze fazy leszczyskiej 0,12 Przedpole Zaplecze Przedpole fazy fazy fazy poznaskiej poznaskiej pomorskiej 0,17 0,23 0,16 Zaplecze fazy pomorskiej 0,13 Zaobserwowane rónice s nieistotne statystycznie, gdy kada z nich przekracza warto 0,05 przyjt jako warto graniczn dla rónic statystycznie istotnych. Latem zrónicowanie wewntrzstrefowe nie jest istotne statystycznie i mona dokonywa porówna midzystrefowych. Zrónicowanie midzystrefowe Test F-Snedecora zastosowano równie w celu wykazania zrónicowania midzy badanymi strefami morfologicznymi w zakresie zmiennoci populacji glazów eolizowanych. Dla oceny istotnoci zrónicowania badanych populacji przyjto, jak dla wikszoci zjawisk przyrodniczych, obszar prawdopodobiestwa 5%. Oznacza to rónic prawdopodobnie istotn, gdy istnieje 95% prawdopodobiestwa, e badana rónica nie jest wynikiem przypadkowego grupowania, a istotnej rónicy pomidzy zbiorami. Test ten zastosowano dla poznania istotnoci rónic pomidzy populacj glazów eolizowanych w obrbie horyzontów kamienistych, gdzie nie jest ona Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H zmodyfikowana przez dzialanie czlowieka i populacj glazów wystpujcych na powierzchni w najbliszym ssiedztwie tych horyzontów. W analizie statystycznej brano pod uwag tylko populacje graniaków, poniewa s to okazy, których rozpoznanie nie budzi wtpliwoci, a ponadto w dotychczasowych opracowaniach uywano ich dla bada statystycznych tej populacji. Dawalo to wic moliwo dokonywania porówna. Analizie poddano zestaw stanowisk badawczych w strefie maksimum ostatniego zlodowacenia. Warto statystyki F-Snedecora wynosila dla tego obszaru 12%, czyli rónica ta nie jest statystycznie istotna. Kolejne zastosowania testu F- Snedecora zmierzaly do ustalenia istotnoci rónic pomidzy czstotliwoci wystpowania graniaków na: 1) polach testowych zlokalizowanych w obrbie wysoczyzn gliniastych i obszarach akumulacji fluwioglacjalnej we wszystkich badanych strefach morfologicznych w celu okrelenia, czy zrónicowanie wewntrzstrefowe nie jest wiksze ni midzystrefowe 2) losowo wybranych polach testowych obszarów przedpola i zaplecza we wszystkich badanych strefach morfologicznych 3) powierzchniach akumulacji glacjalnej pomidzy obszarami przedpola i zaplecza kolejnych stref morfologicznych. Analogiczn analiz przeprowadzono dla obszarów akumulacji fluwioglacjalnej (tab. 6). Tabela 6. Zrónicowanie midzystrefowe populacji graniaków Table 6. Inter-zonal differences In ventifact population Rónice midzystrefowe Przedpole fazy leszczyskiej i zaplecze fazy leszczyskiej Przedpole fazy leszczyskiej i przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy leszczyskiej i przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy leszczyskiej i zaplecze fazy poznaskiej Przedpole fazy poznaskiej i przedpole fazy pomorskiej Zaplecze fazy poznaskiej i zaplecze fazy pomorskiej Poziom istotnoci 0,01 0,01 0,05 0,01 0,05 0,05 Z wartoci statystyk F-Snedecora, odniesionych do tablic prawdopodobiestwa, wynika, e rónice pomidzy analizowanymi strefami w zakresie liczebnoci populacji graniaków s statystycznie istotne dla kadej analizowanej zalenoci. To zrónicowanie na poziomie bardzo rygorystycznym, wynoszcym 99%, zostalo wykazane dla strefy maksimum przedpola i zaplecza ostatniego zlodowacenia oraz pomidzy strefami przedpola wszystkich faz. Mniej rygorystyczny, ale równie istotny statystycznie poziom zrónicowania wynoszcy BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA 0,05 wykazano dla rónic pomidzy populacjami graniaków wystpujcymi w strefie przedpola i zaplecza fazy poznaskiej oraz fazy pomorskiej. Zmienno poziomu rónic midzystrefowych dla pól testowych poloonych na powierzchniach wysoczyzn morenowych i sandrowych przedstawiono w tabeli 7. Tabela 7. Poziomy rónic midzystrefowych dla pól testowych poloonych na powierzchniach wysoczyzn morenowych i sandrowych Table 7. Level of Inter-zonal differences for the test plots situated on tthe surfaces of uplands and outwash plains Poziom istotnoci Rónice midzystrefowe Przedpole fazy leszczyskiej i zaplecze fazy leszczyskiej Przedpole fazy leszczyskiej i przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy leszczyskiej i przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy leszczyskiej i zaplecze fazy poznaskiej Przedpole fazy poznaskiej i przedpole fazy pomorskiej Zaplecze fazy poznaskiej i zaplecze fazy pomorskiej wysoczyzny morenowe 0,01 0,01 0,01 0,01 0,05 0,05 sandry 0,01 0,01 0,05 0,05 0,05 0,05 Wszystkie przeanalizowane rónice s statystycznie istotne zarówno dla obszarów akumulacji glacjalnej, jak i fluwioglacjalnej, z tym e poziom istotnoci rónic statystycznych jest wikszy dla obszarów wysoczyzn morenowych, na których populacje graniaków s wiksze, ni dla obszarów sandrowych. Oznacza to, e nieuzasadnionym, z punktu widzenia statystycznego, byloby przyjcie wniosku, i brak istotnych rónic pomidzy polami testowymi poloonymi w badanych strefach. Na ostatnim etapie tej analizy dokonano obliczenia istotnoci zrónicowania pomidzy populacjami graniaków w obrbie poziomów terasowych w pradolinach za pomoc tego samego testu zrónicowania funkcji F dla obszarów pradolinnych (tab. 8). Tabela 8. Istotno zrónicowania populacji graniaków w pradolinach Table 8. Significance of the variability of ventifact populations in pradolinas Pradolina Pradolina Baryczy i Pradolina Warszawsko-Berliska Radolina Baryczy i Pradolina Torusko-Eberswaldzka Pradolina Warszawsko-Berliska i Pradolina Torusko-Eberswaldzka F 0,01 0,01 0,05 Wszystkie obliczone rónice okazaly si istotne statystycznie, z tym e poziom zrónicowania jest wikszy, bardziej rygorystyczny dla populacji Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H graniaków pradoliny Baryczy i Pradoliny Warszawsko-Berliskiej ni Pradoliny Torusko-Eberswaldzkiej. Fakt jest wynikiem zrónicowania czasu trwania warunków klimatu suchego i zimnego, a wic peryglacjalnego na badanym obszarze. Podobnie jak w przedstawianych strefach, tutaj równie bardziej istotne rónice wystpuj pomidzy pradolinami poloonymi w poludniowej i centralnej Wielkopolsce, a mniej istotne ­ midzy pradolinami pólnocnej i centralnej Wielkopolski. KORELACJE POMIDZY ZBIORAMI RÓNYCH TYPÓW GLAZÓW EOLIZOWANYCH Chcc oceni, na ile zmiana w jednym z analizowanych zbiorów odzwierciedla si/lub nie w drugim zbiorze, zastosowano wspólczynnik korelacji wedlug momentu iloczynowego, którego istotno statystyczn potwierdzono za pomoc testu t-Studenta. Zastosowanie tego wspólczynnika jest wlaciwe ze wzgldu na zbadany charakter rozkladu analizowanych zmiennych. Ju warto odchylenia standardowego dla badanych populacji (tab. 2 i 3) wskazuje na ich du zmienno. W analizowanych zbiorach eologliptolitów brano pod uwag wspólzalenoci wybranych podzbiorów: Najbardziej istotny z badanych zwizków to wielko populacji klastów i wielko populacji eologliptolitów. Zaleno ta wydaje si oczywista, ale istnieje caly szereg zmiennych, które j warunkuj. Im wicej glazów znajduje si na powierzchni, tym wicej z nich moe ulec przeobraeniu korazyjnemu, ale zapis tego procesu warunkuj m.in.: ­ ksztalt wyjciowy glazów na powierzchni poddanej dzialaniu wiatru. Im wicej glazów bdzie mialo ostre krawdzie, tym wiksza bdzie szansa powstania graniaków na tej powierzchni; ­ sklad petrograficzny skal podloa i odporno tych skal na wietrzenie warunkuj pojawienie si i zachowanie rzeby eolicznej w okruchu skalnym. Im wicej skal odpornych na wietrzenie znajduje si w podlou, tym wicej glazów nie ulegnie degradacji wskutek procesu wietrzenia, a moe zosta w nich zapisany proces korazji; ­ czas oddzialywania wiatru na powierzchni pokryt odlamkami skalnymi. Im dluszy jest ten okres, tym szansa powstania eologliptolitów z okruchów skalnych jest wiksza; ­ rozklad uziarnienia osadów podloa. Im wicej frakcji drobnopiaszczystej w podlou, tym wiksza moliwo szlifowania wystajcych fragmentów skalnych; ­ liczba wielograców i trójgraców zaley przede wszystkim od ksztaltu pierwotnego okruchów skalnych oraz liczby przemieszcze klastów (obrotów), co umoliwia wystawienie kolejnych cian ­ lic na dzialanie wiatru; BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA ­ wreszcie kierunek i sila wiatrów nad t powierzchni, ich prdko, zmienno kierunków i zdolno transportowa. Material korodujcy to przede wszystkim piasek drobnoziarnisty transportowany w saltacji (Nowaczyk 2002) i trakcji (French 1976) oraz suspensji, na co wskazuj eksperymentalne badania Dietricha (1977a, b) i potwierdzaj badania terenowe Schlytera (1994). Im wicej wiatrów wiejcych z du prdkoci w dlugich okresach, tym szansa zapisu w postaci rzeby eolicznej glazów jest wiksza. Wiatry te musz mie znaczn prdko, by unie material szlifujcy, a jedynie wzgldnie staly kierunek dzialajcych wiatrów pozwala na zapis morfologiczny ich dzialania na okruchy skalne, co wykazuj: Johnsson (1958, 1980), Schlyter (1991, 1995) i Svensson (1983, 1991 1992, 1996) oraz Vandenberghe i wspólpracownicy (1999). Dua zmienno kierunków wiatrów moe spowodowa powstanie jedynie mikrorzeby eolicznej. Wskazano niewtpliwie jedynie na cz zmiennych warunkujcych przebieg i zapis procesu korazji. Nie mona zapomnie równie o procesach morfologicznych, zachodzcych po zakoczeniu korazji, a wplywajcych na moliwo zachowania zapisu morfologicznego tych procesów w postaci eologliptolitów ­ choby procesy glebotwórcze. Jednak fakt pojawiania si pewnych prawidlowoci w zakresie rozkladu badanych populacji w rónowiekowych strefach morfologicznych sklania do ich wyjanienia. Stwierdzenie, bd nie, istnienia korelacji pomidzy badanymi zmiennymi wskazuje na kierunek wypadkowej dzialania tych wszystkich zmiennych, natomiast nie pokazuje i nie wyjania prostych zalenoci. Jednak poznanie i zbadanie tych wszystkich zalenoci jest poza problematyk pracy i nie zawsze moliwe przy obecnym stanie wiedzy. Istotnym problemem, na który zwracal uwag Parysek (1982), jest autokorelacja czasowa i przestrzenna pomidzy badanymi zmiennymi. O ile wród zmiennych natury ekonomicznej zaleno ta jest do prosta do wykrycia i opisu statystycznego, to wród zmiennych natury przyrodniczej nie mona jej wykluczy, ale moliwa jest do okrelenia dopiero po dokladnym rozpoznaniu fizycznej natury badanych procesów. Powstaje zatem problem, czy stosowanie metod statystycznych dla poznania pewnych paleorodowisk jest celowe? Przeledzenie zmiennoci zapisu procesu korazji w rónych strefach morfologicznych moe wskaza, która z analizowanych zmiennych ma charakter dominujcy. Dlatego dokonano obliczenia wspólczynników korelacji w obrbie wydzielonych rónowiekowych stref morfogenetycznych, rozróniajc wród nich obszary akumulacji glacjalnej (gliniaste wysoczyzny morenowe) i fluwioglacjalnej (równiny piaszczysto-wirowe). Przeanalizowano nastpujce zalenoci pomidzy: 1) wielkoci populacji klastów i wielkoci populacji eologliptolitów, 2) wielkoci populacji klastów i graniaków, 3) wielkoci populacji eologliptolitów i graniaków, Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H 4) calkowit wielkoci populacji graniaków i wielograców, gdy te ostatnie, wedlug Dylika (1952), s ksztaltowane w wyniku procesu kongeliflukcji i mog by traktowane jako jeden ze wskaników zloonego, wielofazowego procesu formowania graniaków. Jak wskazywano, jest to pogld dyskusyjny. Obliczone wspólczynniki korelacji przedstawiono za pomoc tabeli 9. Tabela 9. Wartoci wspólczynników korelacji pomidzy rónymi typami glazów w rónowiekowych strefach peryglacjalnych ostatniego zlodowacenia Table 9. Coefficients of correlation among the various type of stone in Last-Glaciation periglacial zones of various ages Strefa Typ podloa Przedpole fazy leszczyskiej Zaplecze fazy leszczyskiej Przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy poznaskiej Przedpole fazy pomorskiej Zaplecze fazy pomorskiej Klasty/ eologliptolity glina 0,74 0,61 0,62 0,53 0,49 0,37 piasek 0,73 0,60 0,58 0,50 0,46 0,31 Klasty/ graniaki glina 0,81 0,76 0,63 0,56 0,42 0,28 piasek 0,77 0,68 0,59 0,51 0,40 0,25 Eologliptolity/ graniaki glina 0,72 0,65 0,63 0,55 0,46 0,31 piasek 0,62 0,50 0,56 0,51 0,43 0,29 Graniaki/ wielograce glina 0,79 0,71 0,76 0,62 0,54 0,15 piasek 0.72 0,67 0,66 0,58 -0,29 -0,13 Z analizy danych zawartych w tabeli 9 wynikaj nastpujce wnioski: 1) Najbardziej istotne korelacje pomidzy wielkoci populacji klastów, eologliptolitów i wielograców s typowe dla strefy przedpola i zaplecza fazy leszczyskiej. 2) Silniejsze zwizki pomidzy tymi populacjami pojawiaj si na powierzchniach gliniastych ni na powierzchniach zbudowanych ze wirów i piasków. Prawdopodobnie wynika to z co najmniej dwóch powodów: a. wikszej iloci frakcji drobnoziarnistej, która decydowala o wydajnoci procesu korazji na powierzchniach gliniastych, jak to wykazano w rozdzialach analitycznych, b. wikszej iloci eksponowanych glazów, które mogly by poddawane temu procesowi, BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA Im dalej przesuwamy si ku pólnocy, tym generalnie warto wspólczynników korelacji maleje, co moe wynika z nastpujcych faktów: ­ krótszego czasu trwania warunków klimatycznych dogodnych dla dzialania procesu korazji, gdy nie stwierdzono w tej strefie wyranego zmniejszenia populacji klastów czy zmiany uziarnienia osadów podloa, ­ wyranie ku pólnocy maleje zwizek pomidzy iloci graniaków i wielograców, wartoci wspólczynników korelacji wyranie zmniejszaj si, a nawet przyjmuj wartoci ujemne, co wiadczy o odwrotnej, a nie wprost proporcjonalnej zalenoci. Wartoci te s jednak niewielkie i nie mona ich interpretowa jako znaczcej korelacji. Wynika to z faktu, e jednograniec jest najbardziej pierwotn form graniaka, a ku pólnocy maleje dlugo okresu trwania warunków peryglacjalnych i nie zdyly si ju wyksztalci inne formy. Prawidlowo ta potwierdza si zarówno na obszarach akumulacji lodowcowej, jak i fluwioglacjalnej, ­ coraz mniejsze zrónicowanie w zakresie obliczonych wspólczynników korelacji na powierzchniach gliniastych i piaszczysto-wirowych, ­ mala warto wspólczynnika korelacji pomidzy wielkoci populacji klastów i graniaków wskazuje na brak korelacji pomidzy badanymi zbiorami. Wynika to z faktu, e kady klast, który znalazl si na powierzchni, aby zosta eologliptolitem musial by poddany jedynie dzialaniu wiatru, natomiast aby zosta przemodelowany do postaci graniaka musial mie równie ksztalt pierwotny sprzyjajcy wypreparowaniu grani, a wic s to zalenoci zloone. Warto kadego ze wspólczynników testowano za pomoc testu t-Studenta. Kadorazowo bylo to prawdopodobiestwo wysoce istotne, a wic mona przyj, e wnioski wynikajce z analizy s wysoce prawdopodobne. Prawie wszystkie z analizowanych wspólczynników wskazuj, e omawiane wspólzalenoci maj charakter zloony, co jest typowym zjawiskiem w przyrodzie i nie do koca opisuj je proste zalenoci statystyczne. Podstawowym celem pracy byla próba wyjanienia, na ile warunki rodowiska i czas trwania warunków peryglacjalnych determinuj zmienno rozmieszczenia i cechy morfologiczne rónych postaci eologliptolitów. Z analizy statystycznej wynika, e czas wystpowania warunków klimatycznych sprzyjajcych dzialaniu procesu korazji jest zmienn najistotniejsz. Zastosowany zestaw metod statystycznych pozwolil na rozwizanie postawionych problemów. Wskazal na dalsze moliwe kierunki bada zakresie korelacji wród zmiennych determinujcych rozwój populacji eologliptolitów. Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H PRZYCZYNY ZRÓNICOWANIA POPULACJI GLAZÓW EOLIZOWANYCH NA RÓNOWIEKOWYCH OBSZARACH PERYGLACJALNYCH Zmienno populacji graniaków w przekroju poludnikowym Analiza zmiennoci populacji eologliptolitów i graniaków na wysoczyznach morenowych i sandrach rónego wieku w zasigu ostatniego zlodowacenia pozwolila rozwiza problem, na ile czas warunków peryglacjalnych decyduje o liczebnoci populacji tych glazów (tab. 10). Tabela 10. Czstotliwo wystpowania eologliptolitów w przekroju poludnikowym Table 10. Longitudinal frequency of occurence of wind-polished stones Powierzchnie morenowe eologliptolity Przedpole fazy leszczyskiej Zaplecze fazy leszczyskiej Przedpole fazy poznaskiej Zaplecze fazy poznaskiej Przedpole fazy pomorskiej Zaplecze fazy pomorskiej 52,3 44,5 40,0 32,3 18,5 2,2 graniaki [%] 46,1 36,2 26,1 24,5 12,1 0,8 56,6 39,7 35,1 28,8 14,9 1,6 33,7 29,8 23,1 20,2 8,9 0,0 Powierzchnie sandrowe eologliptolity graniaki Z przedstawionego zestawienia wynika, e wskanik wystpowania glazów eolizowanych na polu testowym w ujciu procentowym jest równie istotn miar ukazujc zrónicowanie regionalne tego zjawiska. Oczywicie jest to warto rednia i im bardziej badane zmienne s zrónicowane, tym jest to warto bardziej zafalszowana, ale generalna prawidlowo pojawia si i w tym prostym zestawieniu. Mona wic stwierdzi, e jest to dodatkowe potwierdzenie zaobserwowanej prawidlowoci. Potwierdzone statystycznie zrónicowanie czstotliwoci wystpowania eologliptolitów i graniaków na powierzchniach zarówno gliniastych, jak i piaszczysto-wirowych oraz terasach w pradolinach wskazuje, e proces korazji dzialal na wszystkich powierzchniach eksponowanych na wiatr, niezalenie od ich genezy. Wród rozwaanych wskaników pojawil si równie wskanik ,,wentyfikacji", wyraajcy si ilorazem procentowej wielkoci populacji graniaków i eologliptolitów dla badanych populacji (tab. 4). Iloraz ten wykazuje generaln tendencj wzrostu w kierunku poludniowym, ale nie jest to prawidlowo, gdy w strefie fazy pomorskiej ulega ona zaklóceniu. Wynika to prawdopodobnie z faktu powszechnej dostpnoci wieej peryglacjalnej ostrokrawdzistej BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA zwietrzeliny w tej strefie, która potencjalnie, mimo zmniejszonych populacji, ulegala eolicznemu przeksztalceniu do postaci graniaków. Przyjmujc, e eologliptolity s pierwotn form graniaka, cho nie kady eologliptolit ulega przeksztalceniu w graniak i jest to zaloenie uproszczone, mona zauway, e wypadkowa procesów ksztaltujcych glazy graniaste zmienia si strefowo. Optymalne warunki dla powstania form graniastych wystpowaly na przedpolu fazy leszczyskiej ostatniego zlodowacenia, co wynikalo zarówno z dlugiego okresu oddzialywania klimatu peryglacjalnego, jak i warunków panujcych w tej strefie, okrelanych przez Kozarskiego (1995) jako pustynia arktyczna. Zaloone uproszczenie polega na tym, e kady klast, niezalenie od swojego ksztaltu pierwotnego, moe sta si graniakiem. Jest ono prawdziwe jedynie czciowo, gdy prawdopodobnie jedynie klast o pierwotnych ksztaltach ostrokrawdzistych moe sta si graniakiem. Nie udalo si dotychczas udowodni, e zmiana poloenia glazu w stosunku do dominujcego kierunku wiatru zawsze prowadzi do wyksztalcenia kolejnej grani, cho Sharp (1964) i Laity (1987) wskazuj na tak moliwo. W ksztaltowaniu wielograców istotn rol zapewne odgrywa wielofazowo cykli korazyjnych. Zrónicowanie przestrzenne skladu petrograficznego graniaków W pracy Antczak-Górki (2005) przedstawiono prosty podzial petrograficzny skal, w których znajdowano graniaki na obszarach testowych Wielkopolski. Analiza tej cechy wykazala, e przede wszystkim odporno skal na wietrzenie decyduje o uksztaltowaniu i zachowaniu cech graniaków, a sklad mineralny oraz tekstura tych skal decyduj o mikrorzebie i kierunku rozwoju pojedynczych okazów. Zmienno petrograficzn graniaków w badanych strefach morfologicznych przedstawia za pomoc tabeli 11. Zestawienie to ukazuje, e nie ma znaczcego zrónicowania pomidzy kolejnymi strefami w zakresie petrografii. Oznacza to, e nie tyle zrónicowanie petrograficzne glin i osadów fluwioglacjalnych w poszczególnych strefach morfologicznych decyduje o liczebnoci tych populacji, ile liczebno populacji rozkruszonych skal w rodowisku glacjalnym oraz ich podatno na dzialanie korazji i odporno na wietrzenie. We wszystkich analizowanych strefach dominuj graniaki wyksztalcone w porfirach i piaskowcach, co jest zgodne z dotychczas publikowanymi spostrzeeniami Nitza (1965) i Kubi (1978) z obszaru Niu Europejskiego. Równie w opracowanich Karlova (1966) oraz Schlytera (1991, 1992, 1995) stwierdzono dominacj tych typów skal wród graniaków, lecz na obszarach Skanii znacznie wiksze iloci graniaków pojawiaj si wród kwarcytów, co wynika z lokalnego skladu petrograficznego skal podloa. Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H Tabela 11. Zmienno petrograficzna graniaków peryglacjalnych w Polsce Zachodniej Table 11. Petrographic variability of ventifacts in Western Poland Rodzaj skaly Porfiry Piaskowce Kwarcyty Granity Gnejsy Diabazy Granitognejsy Lidyty Dioryty Wapienie Faza leszczyska 31,2 33,9 8,4 7,3 6,0 2,9 4,3 2,1 3,6 1,3 poznaska 34,3 27,8 15,2 6,9 4,9 3,2 3,6 1,2 2,9 0,0 pomorska 32,9 28,9 16,0 6,1 4,2 3,7 2,3 0,0 5,2 0,7 WNIOSKI Przedstawiona analiza zmiennoci ilociowej i przestrzennej rozmieszczenia populacji glazów eolizowanych w zachodniej Polsce obejmowala obszar objty zlodowaceniem warty (Kotlina Szczercowska, Wysoczyzna Kaliska, Wysoczyzna Turecka) oraz kolejne strefy przedpola i zaplecza faz leszczyskiej, poznaskiej i pomorskiej a po subfaz wolisk ostatniego zlodowacenia. Glazy rzebione przez wiatr najstarszej z analizowanych stref stanowi ponad 60% calej populacji klastów, a graniaki ponad 50%. Znaczna (ok. 40%) cz zbioru graniaków to wielograce. Tak liczna populacja eologliptolitów moe by rezultatem jednej lub kilku faz procesów korazyjnych. Mona zaloy, e oprócz eolizacji zwizanej z faz deglacjacji stadialu warty zlodowacenia rodkowopolskiego glazy wystpujce w tej strefie mogly by eolizowane we wczeniejszych fazach zlodowacenia rodkowopolskiego (przy zaloeniu redepozycji eologliptolitów), jak równie w póniejszych cyklach przeobraenia w warunkach pustyni arktycznej. Kamienie eolizowane, w tym graniaki, wystpujce na poludnie od strefy maksimum ostatniego zlodowacenia wystpuj w wikszych populacjach zarówno na powierzchni, jak i w fosylnych horyzontach deflacyjnych oraz wykazuj cechy wikszej dojrzaloci ni na pólnoc od tej strefy. Glazy te wystpuj powszechnie zarówno na powierzchniach akumulacji glacjalnej, jak i fluwioglacjalnej oraz w obrbie teras w pradolinach, co jest dowodem na klimatyczne, a nie litologiczne uwarunkowanie ich powstawania. Niezalenie od typu litologicznego powierzchni, jeeli wystpowala na niej frakcja kamienista, byla ona eolizowana, a zapis tego procesu moe by zrónicowany. BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA Oprócz czasu trwania warunków peryglacjalnych o liczebnoci populacji glazów eolizowanych decyduje przede wszystkim typ genetyczny podloa. Nie mona porównywa populacji tych glazów, nie znajc genezy powierzchni, na której je zidentyfikowano. Na powierzchniach akumulacji glacjalnej (glinach i glinach z pokryw piasków ablacyjnych) wystpuj wiksze o kilka do kilkunastu procent populacje eologliptolitów, w tym równie graniaków. Wynika to z wikszej liczby glazów na tych powierzchniach i to glazów o ksztaltach ostrokrawdzistych, co jest rezultatem charakteru transportu glacjalnego (Boulton 1978) oraz dostpnoci drobnopiaszczystej frakcji koradujcej. Na powierzchniach akumulacji fluwioglacjalnej populacje glazów eolizowanych s mniejsze, a formy graniaków s mniej skomplikowane ­ glównie jednograce z jedn lub dwoma oszlifowanymi cianami. Nie mona si zgodzi ze skrajnym pogldem Nitza (1965), e graniaki na sandrach pojawiaj si jedynie jako glazy redeponowane, bo znane s ich liczne stanowiska na takich powierzchnich (Hobbs 1931; Jewtuchowicz 1955; Stankowski 1963; Lindsay 1973; Kubi 1978; Krüger 1994 i in.). Cz z glazów wystpujcych w osadach fluwioglacjalnych moe pochodzi z procesu redepozycji, czego dowodem s eologliptolity rozproszone w piaskach i wirach Midzyrzecza Warciasko-Noteckiego. Potwierdzeniem tego wniosku jest obecno w tych osadach graniaków dwustronnych, co wedlug Dylika (1952), Sharpa (1964, 1980) i Laity (1987) jest dowodem na zmian pierwotnej pozycji graniaków. Moe to by redepozycja zarówno w obrbie rodowiska fluwioglacjalnego, jak i redepozycja zwizana z wtórnym transportem, na przyklad frakcja kamienista uksztaltowana w rodowisku glacjalnym moe znale si wród osadów fluwioglacjalnych. Kolejn istotn zmienn warunkujc liczebno populacji glazów eolizowanych jest morfologia terenu. Nie mona jednak przyj sugestii Dylika (1952), e powstanie zloonych form graniaków zwizane jest jedynie z procesem kongeliflukcji i ten proces decyduje o liczebnoci populacji graniaków w obrbie rónych czci stoku. Podstawowe znaczenie, jak wykazano w cytowanym artykule, ma równie litologia powierzchi stokowych. Badania Kubi (1978) i Antczak-Górki (2005) roku wykazaly, e ekspozycja stoku nie ma istotnego wplywu na liczebno populacji glazów eolizowanych, co moe sugerowa ksztaltowanie tych glazów w wielu fazach, w których kierunek wiatru ulegal zmianie. Problem ten wymaga dalszych studiów. W kadej z analizowanych stref zaobserwowano rónic wielkoci populacji glazów eolizowanych pomidzy stref przedpola i zaplecza. Najwiksze zmiany, potwierdzone statystycznie, wystpuj midzy przedpolem i zapleczem fazy leszczyskiej oraz fazy pomorskiej (tab. 10). Prawdopodobnie wynika to z niewielkiego czasowego dystansu pomidzy faz leszczysk i poznask. W strefie przedpola i zaplecza fazy poznaskiej populacja glazów eolizowanych ulega zmniejszeniu i pojawia si coraz wicej prostych form graniaków (jednograców). Zrónicowanie pomidzy wielkoci populacji rónych typów Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H eologliptolitów w strefie przedpola fazy leszczyskiej i poznaskiej zostalo równie potwierdzone statystycznie. Zarówno na przedpolu, jak i zapleczu fazy leszczyskiej populacje glazów eolizowanych s znaczne (ok. 60%), natomiast w kierunku pólnocnym, szczególnie w strefie pomidzy faz poznask i pomorsk, obserwuje si ich gwaltowny zanik. Jest to potwierdzenie tezy o paleogeograficznej wymowie populacji graniaków. Ilo eologliptolitów i graniaków na polach testowych maleje ku pólnocy (ryc. 2), zarówno na powierzchniach akumulacji glacjalnej, jak i fluwioglacjalnej. Jest to jednoczenie funkcja czasu, gdy obszary póniejszej deglacjacji krócej podlegaly dzialalnoci procesów eolicznych, jak i zmiany warunków klimatycznych rodowiska, które od pustyni arktycznej przeobraaly si w warunki tundry trawiasto-krzewiastej w czasie górnego plenivistulianu Ryc. 1. Zmienno populacji glazów eolizowanych (w procentach) w strefach przedpola i zaplecza kolejnych faz ostatniego zlodowacenia (wiek faz wg Kozarskiego, 1995) Fig. 1. Variability of the population of ventifacts and wind-polished stones in succesive zones of the last glaciation (the age of the baltic glaciation phases, after Kozarski, 1995) BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA Ryc. 2. Zmienno populacji glazów eolizowanych w kolejnych strefach przedpola i zaplecza ostatniego zlodowacenia i w pradolinach (wiek faz za Kozarskim, 1995) Fig. 2. Variability of the population of wind-polished stones in the succesive foreland and hinterland zones of the last glaciation and in pradolinas (age of zones after Kozarski, 1995) Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H i tundry parkowej w pocztkach pónego vistulianu ­ w drugiej polowie najstarszego dryasu, böllingu i w starszym dryasie (Kozarski 1995). Taki obraz zmiennoci szaty rolinnej w pónym glacjale dla pólnocno-zachodnej Polski przedstawil w swoich opracowaniach Tobolski (1966) oraz Wasylikowa (1964) dla Polski rodkowej. Intensywno procesów deflacji i korazji byla hamowana przez gstniejc szat rolinn, co stwierdzili Greeley i Iverson (1985), Kozarski (1995) oraz wielu innych. Na pólnoc od strefy zasigu fazy pomorskiej eologliptolity wystpuj jedynie jako pojedyncze okazy, a nie w postaci skupisk, podobnie jak na terenie Niemiec (Nitz 1965; Krausse 1966). Jest to wzmocnienie wniosku o zasadniczej roli funkcji czasu w eolizowaniu klastów. Graniaki s zjawiskiem typowym dla klimatu suchego, a na terenie Europy specyficznej odmiany tego klimatu ­ klimatu peryglacjalnego. Mog one, ze strukturami szczelin mrozowych z pierwotnym wypelnieniem mineralnym, by dowodem na znaczn sucho klimatu górnego plenivistulianu, który nie sprzyjal rozwojowi szaty rolinnej i stwarzal dogodne warunki dla intensywnego dzialania korazji i innych procesów eolicznych. Graniaki mog wic by uznawane za wany wskanik paleorodowiskowy. Wikszo datowa piasków pokrywowych zalegajcych na fosylnych horyzontach kamienistych z graniakami (Meyer 1986; Jörgenssen 1988) wskazuje, e powstaly one w okresie górnego plenivistulianu oraz pónego vistulianu. Proces formowania graniaków zachodzil jeszcze w klimacie pólsuchym pónego vistulianu, gdy najmlodsze graniaki pochodz ze starszego dryasu (Kozarski, Nowaczyk 1991). Pierwsza faza deglacjacji ostatniego zlodowacenia cechowala si klimatem bardzo zimnym i suchym, czego dowodem s liczne struktury wieloboków szczelin mrozowych oraz due populacje graniaków wystpujce równie w tych samych seriach sedymentacyjnych, co wykazano w stanowisku Radomierz (Antczak-Górka 1998). Graniaki wchodz w sklad osadów wypelniajcych kliny zmarzlinowe z pierwotnym wypelnieniem mineralnym ­ potwierdza to wniosek o ich klimatycznej wymowie. LITERATURA Antczak B., 1986: Transformacja ukladu koryta i zanik bifurkacji Warty w Pradolinie Warszawsko-Berliskiej i poludniowej czci przelomu poznaskiego podczas pónego vistulianu. Wyd. Nauk. UAM, Pozna. Antczak-Górka B., 1998: Climatic conditions of the last ice-sheet decay in the light of corrasion processes studies in southern Wielkopolska. [W:] W. Schirmer (red.), Dunes and fossil soils, 55­61. Antczak-Górka B., 1999: Wind-polished stones within the maximum limit of the vistulian ice-sheet in southern Great Poland Lowland, Biul. Perygl., 38, 63­72. Antczak-Górka B., 2005: Glazy rzebione przez wiatr jako wskaniki rónowiekowych stref peryglacjalnych ostatniego zlodowacenia w Polsce Zachodniej, Wyd. Nauk. UAM, Pozna. BARBARA ANT CZ AK -GÓR KA Boulton G.S., Paul M.A., 1976: The influence of genetic processes on the geotechnical properties of glacial tills, QJ. Engng. Geol., Vol. 9, 159­194. Christianssen H.H., Svensson H., 1998: Wind-polished boulders as indicators of Late Weichselian wind regime in Denmark in relation to neighbouring areas, Permafrost and Periglacial Processes, Vol. 9, 1­21. Christianssen H.H., Svensson H., 1999: Windpolish evidence: An important Direct Indicator of Geomorphologically Active paleo- winds, Permafrost and Periglacial Processes, Vol. 10, No. 2, 203­205. Dietrich R.U., 1977a: Impact abrasion of harder by softer materials. Journ. of Geol., Vol. 85, 242­246. Dietrich R.U., 1977b: Wind erosion by snow, Journ. of Glaciology, Vol. 18, 148­149. Dylik J., 1952: Glazy rzebione przez wiatr i utwory podobne do lessu w rodkowej Polsce, Biul. Inst. Geol., 67, 231­332. Dylikowa A., 1967: Wydmy rodkowopolskie i ich znaczenie dla stratygrafii schylkowego plejstocenu. [W:] R. Galon, J. Dylik (red.), Czwartorzd Polski, PWN, Warszawa, 353­371. French H.M., 1976: The Periglacial Environment, Longman, London and New York, 1­309. Gregory S., 1976: Metody statystyki w geografii, PWN, Warszawa. Hobbs W., 1931: Loess, pebble bands and boulder from glacial outwash of the Greenland continental glacier, Journ. of Geol., Vol. 39. Isarin R.F.B., Renssen H., Koster E.A., 1997: Surface wind climate during Younger Dryas in Europe as inferred from aeolian records and model simulations, Paleogeography, Paleoclimatology, Paleoecology, Vol. 134, 127­148. Jewtuchowicz S., 1955: Struktura sandru, Act. Geogr. Univ. Lodz., Vol. 5, 30­42. Johnsson G., 1958: Periglacial wind and frost erosion at Klagerup S.W. Scania, Geografiska Annalers, Vol. 40(3­4), 232­243. Johnsson G., 1980: Periglacial wind and frost erosion at Klagerup, SW Scania, Geogr. Annal., Vol. 40, 232­243. Jrgenssen M., 1988: TL dated Weichselian deflation surfaces from Northern Jutland, Denmark Norsk Geogr. Tiolsskrift, Vol. 42, 225­229. Karlov N.N., 1966: A new classification of eologlyptopiths, Biul. Peryglacjalny, 19, 221­230. Kozarski S., 1990: Pleni- and late Vistulian aeolian phenomena In Poland: New occurences, paleoenvironmental and stratigraphical interpretation, Act. Geogr. Debrecina, Vol. 26/27, 31­45. Kozarski S., 1995: Deglacjacja pólnocno-zachodniej Polski: warunki rodowiska i transformacja geosystemu, Dok. Geogr. IG PAN, nr 1, 1­82. Kozarski S., Nowaczyk B., 1991: Lithofacies variation and chronostratigraphy of Late Vistulian and Holocene aeolian phenomena in northwestern Poland. Zietschr. für Geomorph., Suppl., bd. 90, 107­122. Krüger J., 1994: Glacial processes, sediments., Landforms and stratigraphy in the terminus region of Myrdalsjökul, Iceland, Fol. Geogr. Donica, Vol. 21. Kubi W., 1978: Próba wykorzystania graniaków jako prawdopodobnego wyznacznika pólnocnego zasigu strefy peryglacjalnej w pelni Würmu midzy Turkiem a Koninem, Bad. Fizjogr. nad Polsk Zach., t. 31, Geogr. Fiz., 103­126. Laity J.E., 1987: Topographic effects on ventifact development, Mojave. Desert. California, Physical Geogr., Vol. 8, No. 2, 113­132. Lindsay J.F., 1973: Venifacts evolution in Wright Valley, Antarctica, Geol. Soc. of America Bull., Vol. 84, 1791­1797. Meyer H.-H., 1989: Paläowind Indikatoren ­ Möglichkeiten, Grenzen und Probleme ihrer Auvendung am beispiel des Weichsel ­ Hohglazials in Europa, Mitteilnugen aus dem Geologischen Institut der Universitat Hannowver, 1­61. Nitz B., 1965: Windgeschliffene Geschiebe und Steinsohlen zwischen Fläming und Pommerscher Eisrandlage, Geol., Vol. 14, Heft 5/6, 686­698. Z RÓNICOWANIE POPUL ACJI GL A ZÓW E OLIZOWA N Y C H Norcliffe G.B., 1986: Statystyka dla geografów, PWN, Warszawa. Nowaczyk B., 1976: Geneza i rozwój wydm ródldowych w zachodniej czci Pradoliny Warszawsko-Berliskiej w wietle bada struktury, uziarnienia i stratygrafii budujcych je osadów, Pr. Kom. Geogr.-Geol. PTPN, nr 16, 1­108. Nowaczyk B., 1986: Wiek wydm, ich cechy granulometryczne i strukturalne a schemat cyrkulacji atmosferycznej w Polsce w pónym vistulianie i holocenie, Wyd. Nauk. UAM, Pozna, 1­245. Nowaczyk B., 2002: Litologiczny i morfologiczny zapis dzialalnoci wiatru w Polsce w ostatnich 30 tysicach lat, Czas. Geogr., nr 73(4), 275­331. Rotnicki K., 1970: Glówne problemy wydm ródldowych w Polsce w wietle bada wydmy w Wglewicach, Pr. Kom. Geogr.-Geol. PTPN, Vol. 11(2), 1­14. Schlyter P., 1991: Recent periglacial wind action in Scania and adjacent areas of S. Sweden, Zeitschr. für Geomorph. N.F. Suppl. ­ Band 90, 143­153. Schlyter P., 1992: Large sorted stone polygons and ventifact distribution in the Syrkadel Area, Scania, S. Sweden, Geogr. Annal., Ser. A, Vol. 74, 219­226. Schlyter P., 1995: Ventifacts as paleo- wind indicator in southern Scandinavia, Permofrost and Periglacial Processes, Vol. 6, 207­219. Sharp R.P., 1964: Wind-driven sand in Coachello Valley, California, Geol. Soc. of America Bull., Vol. 75, 785­804. Sharp R.P., 1980: Wind-driven sand in Caachello Valley, California. Further data, Geol. Soc. of America Bull., Vol. 91, 724­730. Svensson H., 1991: Windabrasion i fast berg under högsta kustlinjen i södra Holland [Enp: Wind abrasion in solid rocks below the highest Late Weichselian shoreline in Southern Holland, the Swedish west coast.], Svensk. Geogr. Arsbok Vol. 67, 157­167. Svensson H., 1992: Wind-blasted erratics in Southern Sweden. [W:] K. Billwitz, F. Jäger, W. Janke (red.), Jungquastäre Landschaftsträume, Springer, Berlin, 105­109. Svensson H., 1993: Hunnsberget, a hill in southwestern Sweden with well presented wind-cutting on eratics, Swensk Geogr. Ärsbok, Vol. 69, 107­114. Svensson H., 1996: Wind from the past revealed on stones, Forsknig og Framsteg, Vol. 3, 18­19. Tobolski K., 1966: Pónoglacjalna i holoceska historia rolinnoci na obszarze wydmowym w dolinie rodkowej Prosny, PTPN, Pr. Kom. Biol. Vol. 32, z. 1, 1­69. Vandenberghe J., Huissteden J., 1988: Fluvio-aeolian interactions in a region of continuos permafrost. [W:] Permafrost V-th International Conference, Vol. 1 Ed. Kaare Seuneset, Norway, Tapir Publishers, 876­881. Wasylikowa K., 1964: Rolinno i klimat pónego glacjalu w rodkowej Polsce na podstawie bada w Witowie kolo Lczycy, Biul. Perygl., nr 13, 261­376.

Journal

Badania Fizjograficzne nad Polska Zachodnia – de Gruyter

Published: Oct 21, 2010

There are no references for this article.